Чолум, кежиим тайбың болгаш кезээде
Чоргаарланып ырлап чоруур омак мен.
Аңчы, малчын уктуг болгаш кандыг-даа
Ажыл-иштен бергезинмес белен мен...
Эки чуртка өскен болгаш бодумну
Уран чүүлдүң чогаалынга кошкан мен...
(В. Сагаан-оол)
Виктор Биче-оолович Сагаан-оол – база бир сураглыг чогаалчы, Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, «Шылгараңгай күш-ажыл», «1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынында Германияны тиилээни», «Ада-чурттуң Улуг дайынында Тиилелгениң 50 чылы» деп медальдарның эдилекчизи чораан.
Ол 1942 ч. август 13-те ыраккы Бай-Тайга кожууннуң Кара-Хөл сумузунда Даштыг-Хөл деп каас-чараш чурумалдыг байлак оранга, арат ажыл-агыйлыг өг-бүлеге төрүттүнген. Чашкы болгаш элээди үелери кайгамчык бедик тайга-сыннарлыг арга-эзимниң калбак эдээнге анай, хураган аразынга өскен. Шору эр болуп өскеш, бижик-билигниң эгезин чайлаг школазынга алган. Оон-на улаштыр, бодунуң кызымаккай чүткүлдүү-биле Барыын-Хемчик кожууннуң төвү Кызыл-Мажалык эге школазынга өөренип кирген.
1941 ч. 17 харлыг Сагаан-оолду Тываның база бир каас-чараш чурумалдыг чери Тере-Хөлдүң Эми хемниң унунда Үттүг-Дашта алдын уургайынче ажылдадып чорудупкан. Аныяк оол ынчалдыр-ла баштайгы күш-ажылчын базымын кадыг-берге ажыл-ишче аревэчи эш-өөрү-биле кады «Эми алдын уургайындан» Ада-чурттуң Улуг дайыны тиилелгелиг доозулгуже ажылдаан. Ооң соонда алдын уургайындан келгеш, өрт инспекторунуң курстарынга, садыг-кооператив училищезинге өөренип чораан. 1949 ч. тура Барыын-Хемчикке садыг шугумунга раймаг эргелекчилеп, паспорт столунга даргалап, Эрзин кожууннуң хереглекчилер ниитилелиниң садыг, столовая эргелелин удуртуп чораан. 1957 ч. эгелээш, Кызыл хоорайның тудугларынга дашчылап, бызаңчылап, шеверлекчилеп турган.
Виктор Сагаан-оол шүлүк бижиириниң баштайгы базымын школачы чылдарындан-на оралдажып турган. Чырыкче үнген баштайгы шүлүү «Онза часпас адыгжы бис» 1942 ч. «Шын» солунга, 1943 ч. «Дайынчы кыйгы» деп чыынды номга парлаттынган. Шүлүктери «Шын» солунга, «Революстуң херели» сеткүүлге, «Улуг-Хем» альманахка үнгүлээн. Баштайгы шүлүктериниң чыындызы 1968 ч. «Ажылчынның ыры» деп ат-биле үнген. Оон эгелээш-ле, чогаал ажылынга хандыкшылы дам барып, мергежээн түңнелинде аңгы-аңгы чылдарда номнары удаа-дараа чырыкче үнген: «Кызыл дузаламчы» (1975), «Мөңгүн согуннар» (1979), «Рабочая жизнь моя» (орус дылга), «Кыңгыргай» (1991), «Ырым – чалгын» (1996), «Авыралдыг алдын кушкаш» (1983) деп уругларга шүлүктер, шүлүктээн тоолдар чыындызы. «Чуртталгамның өңнери» (2002) деп шилиттинген шүлүк чогаалының номун, чогаалчы мөчээн соонда, Тываның ном үндүрер чери чырыкче парлап үндүрген. Ооң чогаалдарынга Тываның улустуң чогаалчылары М. Б. Кенин-Лопсан, Н. Ш. Куулар, чогаал шинчилекчилери Ч. С. Серен-оол, С. С. Комбу болгаш өскелер-даа бедик үнелиг сайгарылгаларны кылгылаан. Тоолчуларның тоол ыдар онзагай аяны, төрээн чериниң кайгамчыктыг агаар-бойдузу, усчу чонунуң чылыг – чымчак сеткил-сагыжы, уран-чечен дылы Виктор Сагаан-оолдуң ишти-хөңнүн өткүт сырын-хөөннүг кылдыр хевирлеп каан.
Ооң сураглыг ырылар апарган шүлүктери элээн хөй: «Өскен хемим» (Р. Кенденбиль), «Кыңгыргай», «Таңды сыны» (С. Базыр-оол), «Хадыңчыгаш» (С. Бюрбе), «Балгазынның кежээлери» ( В. Серен), «Чаа хоорай Шагаан- Арыг» (Б. Нухов), «Чаштар чараш». Бо ырылар чон аразында нептереңгей, ынак ырылары апарып, ам-даа радио болгаш телевидениеде чаңгыланып турар. Ооң бижип турган шүлүктериниң уран-чечени улустуң аас чогаалының дылындан ужукталган, чамдык чогааткан үлегер домактары: «Соруктугдан човулаң безин коргар, ёозажоктан эник безин кортпас», «Дижи ыт эниктигде каржы, дириг кижи ажыглыгда шугул», «Аът чедишкенде эресчий бээр, аарааш сегээнде – амыраар».
Виктор Сагаан-оол арыг арын-нүүрнүң, байлак сеткил-хөөннүң ажылчын чогаалчыларының бирээзи. Ооң чогаалдары тыва чечен чогаалда дээштиг болуп, кижизидикчи уткалыы, үнелиг аян сырынныг ырылары-биле номчукчуларның сагыш-сеткилин доюлдуруп, хей-аъдын көдүрүп чоруур.
Материалды И. Д. Ооржак белеткээн.
