Александр Сүүр-оолович 1954 ч. февраль 12-де Сүт-Хөл кожууннуӊ бедик, көк-көк даглар эдээнде, Ишкин-Аксы
суурунга, үш ажы-төлүн бут кырынга төлептиг кижилер кылдыр өстүрген, чурту,
чону дээш, бүгү күжүн берген, хүндүткелдиг башкыларның өг-бүлезинге төрүттүнген. Ачазы Ондар Сүүр-оол Хүргүлекович, чонда тараан
ады «Мөге Сүүр-оол-башкы», Сүт-Хөл кожууннуң Кара-Чыраа сумузунга төрүттүнген.
Авазы Ондар Деспи Санааевна – чүткүлдүг, дылгыр, хүндүлээчел, негелделиг, кылыр
ажылын эчизинге чедирбээн шаанда, сагыжы дыш орбас иелерниң бирээзи чораан. Алыс
чурту ады-сураа алдаржаан Алдан-Маадыр сумузунуң көгү-шыгы хөлбеңнээн Манчүрек.
Олар боттарының билиг-мергежили, арга-дуржулгазы, чымчак сеткили-биле
ада-иелерге, үежилеринге, чалыы салгалга үлегер-чижектиг болуп, чайгаар
бойдустан чаяаттынган башкылар чораан.
Александр Ондар 1971 ч. Шагаан-Арыгныӊ № 2 ортумак
школазын чедиишкинниг дооскаш, ажылчын намдарын ол-ла чылын «Тываныӊ аныяктары»
солуннуӊ литературлуг ажылдакчызы кылдыр эгелээн. 1972-1974 чылдарда шериг
хүлээлгезин Курил ортулуктарынга кызыгааржы заставага эрттирген. 1979 ч.
Новосибирскиниӊ көдээ ажыл-агый институдун дооскаш, беш чыл иштинде, Улуг-Хем
кожууннуӊ «Улуг-Хая» совхозунга кол зоотехниктээн. 1984 ч. сентябрьда Күрүнениӊ
айыыл чок чорук органынче ону келдирткен. Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ
даргазыныӊ айыыл чок чорук талазы-биле дузалакчызы болуп, беш чыл ажылдаан. Ооӊ
соонда «Шын» солунга очулдурукчулап, Тываныӊ көдээ ажыл-агый яамызынга килдис
эргелекчизинге оралакчылаан.
Улуг-Хемниӊ Ак-Туруг школазыныӊ
ийиги клазынга өөренип тургаш, баштайгы шүлүүн шенеп бижээн, а 11 харлыында,
«Тываныӊ аныяктары» солунга бирги шүлүү үнген. Оон эгелээш-ле шүлүктери, чечен
чугаалары республиканыӊ солуннарынга удаа-дараа парлаттынып турган. Бичии
школачыга чогаал талазы-биле эӊ баштайгы үнелелди, сүмени болгаш деткимчени
билдингир чогаалчы, шүлүкчү Монгуш Өлчей-оол берген. Чогаалчының берген
арга-сүмезинге, ол харын-даа мырыңай чалгынналып, сорук кирип, бижиттинер
күзели улам-на күштелген.
1973 ч. Курил ортулуктарынга
шериг эрттирип тургаш, бир дугаар орус дыл кырында бижээн улуг хемчээлдиг чечен
чугаазы «Пограничник на Тихом океане» («Оожум океанда кызыгааржы») деп
солунга редакцияныӊ эки үнелелин ап, чырыкче үнген.
Ол кара чажындан-на улусчу чогаалче
изеттинген оруун бүгү назынында кадагалап арттырган.
– 2012 ч. «Авам, ачам төөгүзү – тыва чонум
төөгүзү» деп бирги номун үндүрген. Ында ада-иезиниң сууржуң амыдыралды
бут кырынга тургузар дээш, ажы-төлүн-даа, ал-боттарының могап турарын-даа
уттупкаш, сургакчылап, суур, суму, фермалар кезип чоруп турганының дугайында
чылыг сактыышкыннарны бижээн.
– 2015 ч. ооӊ «Даӊ
хаяазында амыдыралдыӊ агымы» деп улуг хемчээлдиг тоожузу Тываныӊ
улустуӊ чогаалчызы Монгуш Бора-Хөөевич Кенин-Лопсан аттыг республика чергелиг
чогаал мөөрейинге (проза чогаалга) бирги черни алган.
– 2017 ч. «Манчүректен дазыл тырткан…»
деп төөгү-шинчилелдиг номун үндүрген. Номда ие угу өгбелериниң чүс-чүс
чылдардан чурту Манчүрекке чурттап чораан авазының төөгү- салгалын тодарадып
бижээн.
– 2018 ч. «Бижээчи» деп уран-чечен
тоожузу аӊгы ном кылдыр үнген. Ном номчукчуларның сонуургалын хаара тудуп,
эрткен кадыг-берге төөгүлүг үеде тыва чоннуң амыдыралынга болгаш
сагыш-сеткилинге кандыг өскерлиишкиннер болуп турганын, Чадаана хүрээзинге, сөөгү
азарганчыг ырбыска-даа болза, угаанныг, чүве сактып алыры шуут кайгамчык, тос
харлыг тургаш-ла, хуурактап чедип келген Манчүрек чурттуг Ондар Онакай оглу
Тежекенниң салым-чолун таварыштыр тоожуп бижээн. Ол он алды харлыг тургаш, Дамбараа
башкызының удуртулгазы-биле Чыргакы-Аксында туттурган дээрбечилерни
байысаарынга бижээчилеп кирипкени... .
– 2021 ч. «Ынакшылдың ыдыы» деп
чечен чугаалар, «Өскүстүң кударанчыг чолу» барымдаалыг тоожу кирген ному
чырыкче үнген.
– 2023 ч. «Бижээчи», «Даң хаяазында амыдыралдың
агымы» деп номнары чаңгыс ном кылдыр парлаттынганы номчукчуларга улуг
белек.
Александр Сүүр-оолович шериг хүрээлеңиниң хоочуну,
2009 ч. пенсияже үнген. Халажылгада полковник. Хөй санныг шериг шаңнал-макталдарындан аңгыда, Тыва Республиканыӊ алдарлыг
ажылдакчызы, Дээди Хуралдың Хүндүлел бижииниң эдилекчизи. Ийи дээди эртемниг –
зоотехник болгаш юрист. Өг-бүлелиг, үш ажы-төлдүг.
Россияның болгаш Тываныӊ
чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
«Ада-ие кандыг болдур,
ажы-төлү ындыг болур деп чугаа бар. Ындыг-даа турган болуп чадавас. Бис авам,
ачамның үш уруг-дарыы оларның ачы-дузазы-биле дээди эртем-билиг чедип, хөй ажы-төлдүг
болуп, бо үеде уйнуктарывысты азыражып, хөй санныг өг-бүлелер болганывыска
өөрүп чоруур бис. Авам, ачам бисти канчаар кижизидип каан-дыр, ажы-төлүвүстү,
уйнуктарывысты шак ынчаар кижизидер ужурлуг бис. Ол бистиң ада-иевистиң
мурнунга дорт хүлээлгевис дээрзин медереп билир апаар». (О. А. Сүүр-оол).
Материалды И. Д.Ооржак белеткээн.
