Шагаа – соок кышты хүр-менди ажып, чылыг частың айы-биле чолукшужары,

кижи бүрүзүнге база бир чаа назынны немеп турар ханы уткалыг байырлал.

Шагаа үезинде кижи бүрүзү эрги чылдың бүгү эки талаларын кадагалап, чаа чылда айыыл-халап, аарыг-аржык, аш-чут болбазын күзеп, бүгү-ле амылыг амытаннарга болгаш бодунга аас-кежикти, узун назын назылаарын йөрээр. Шагааның бир чаазында бодунга хамаарышкан өнчү-хөреңгизин өске кижиге берип болбас, дерин төп чорааш, ажылдап алган өнчүзүн бериптер болза, кежии чайлап, хожудай берип болур. Ол хүн бак сагыш бодавас,  аас-дыл үндүрүп, бот-боттарынга адааргажып, кылыктанып, эрбенниг сөс сөглевес. Оор-сук кылып, мал-маган тынын үзүп болбас. Аалдың ээзи  ырадыр чорук кылып чорбас, улуг улус удувас, тоолдажып хонар (тоолдаарга азы узун тоолду төндүр дыңнаарга назын узаар дижир).

Амгы үениң кижилеринге бүзүренчиг эвезе-даа, бүдүүде удуваан кижи Эрлик оранының элчилериниң удаан кижини «өлген» деп санаар кара даңзызынга кирбес, харын-даа бир сергек хонган дүн бир чылды кижээ немээр, хып хонган от, чула өг-оранга кара хай-бачыт киирбес, камгалакчы болур деп сүзүглээр. (Ч. Чап).

 Улуг чогаалчы М. Б. Кенин-Лопсан: “13 хардан өрү кижилер удувас” – деп ылавылап турар. Ол дүне орайга чедир удувазын кызыдып, Бурган ширээзиниң мурнунга чула кыпсып, аъш-чем делгеп, аштанып-чемненип, кажык, даалы ойнап, тоолдажып олура хонар чораан. Эрги чылда эптежип ап чадап турган кандыг-даа эш-өөрү бар болза, эп-найыралчы харылзааны тудуп, билчилгелиг болуру күзенчиг. Чаңгыс сөс-биле хамык багай кылдыныглар кылбас, өскелерге хора чедирбес ужурлуг.

 Кадак-биле чолукшуур таварылгада кадактың сыга туткан ажык талазын чолукшуп турар кижиже көрүндүр сунар, албан бөрттүг, бөөлдээш турбас, тонун ыяап куржанган азы өөктээн турарын сагыыр. Иштиг-сааттыг ийи херээжен кижи аразында чолукшувас.

Ол хүн улуг-даа, бичии-даа кижини аъш-чем-биле хүндүлээр, чигир-боова-биле холун актаар, хол куруг үндүрбес. Аалга келген кижи салган чемни төндүр чооглаар, чемни чивейн барып болбас. Г. Н. Курбатскийниң бижип турары-биле: “Чемни харам чокка,чараш, чаагай сеткилдиг, буянныг бодалдар-биле бээр болза, чем читтингир-даа болур”.

Бүдүү хүнүнде (чылдың эң сөөлгү хүнү) бок, күзүрүм, довурак-биле холбашкан ажылдар кылбас, хамык чүүлүн Шагаа хүнүнге чедирбейн  аштанып, арыгланып, идик-хевин чуп каапкан турар ужурлуг. Ол хүн чүгле кедер идик-хевин (арыг, чаа), аъш-чемин белеткээр (үүжезин бузар).

Шагааны байырлап тура, арага ижери шуут хоруглуг турган, чүге дизе М. Б. Кенин-Лопсанның бижээни дег: “Бистиң өгбелеривис араганы аза-четкерниң суксуну деп санап чораан”. Ол хүн кижи бүрүзү өөрүшкү-маңнайлыг чугаалажып, хырын тоттур аштанып-чемненип, ойнап-хөглеп, каттыржып, бот-боттарынга чүгле эки чүүлдерни күзээр ужурлуг.  Ынчангаш Шагаа байырлалы тываларның эң-не найыралдыг, эң-не элээр эрттирер байырлалы чораан. Шагааны чурум-ёзулалдыг, эки эрттирер болза, тодуг-догаа чуртталганың хайыралы – элбек дүжүттүг болгаш эки болурунуң демдээ дижир.

Шагаа хүнүнде хептиң шиниин кедер, чемниң амданыын чиир, шайның изиин ижер.

Материалды И. Д. Ооржак чыып, белеткээн.