Шагаа – ёзу-чаңчылдарның, кижизидилгениң, сагыш-сеткилдиң арыг чаагайын илереткен  ыдыктыг байырлал.

Чолукшулга ёзулалы

Чолукшулга Шагаада кылыр ёзулалдарның бир чарылбас кезээ. Бо ёзулалды хүн бүрүнүң амыр-менди солчулгазы-биле холуп болбас. Чолукшулга дээрге бурунгу национал чаңчыл-дыр, өгбелеривистиң ачызында ол бөгүнге чедир камгалаттынып арткан. Сөс боду “Чол, чол-кежик” деп сөстен укталган болуп турар. Чолукшулга хамыктың мурнунда кижилерниң бот-боттарынга чаагай күзээшкиннерни кылыры: ак чолду,  ак сагыш-сеткилди, ак орукту, каң-кадыкшылды күзээри-дир. Бо ёзулал колдуунда ак харга аңдаштанып, кактанганда, артыштыг саңга арыгланып, аржаан-биле чунган соонда болур. Улуг-бичиизи чок, бүгү чон, Шагаада ужуражып келгеш, амыр-мендизин айтыржып, чолукшуур. Улуг назылыг кижи адыштарын куду көрүндүр аныяк кижиниң холдарының кырынга салырга, биче назылыг кижи улуг кижиниң шенектерин тудуп, хүндүткелин, деткимчезин илереткеш: “Амыргын-на, амыргын, менди-чаагай!“ – деп мендилээш, мөгейип, ёзулап каар.

Бо ёзулал дыка ханы уткалыг болуп турар, чүге дизе тывалар, бүгү Төп Азия чоннары дег, назы-хары улуг кижилерни хүндүлеп чоруур чаңчылдыг. Улуг назылыг кижи аныяк кижиге бодунуң узун назынын, буян-кежиин, чечен сөзүн, мерген угаанын хайырлап, сөңнеп турары ол. Мындыг ёзулал чылда чүгле чаңгыс катап болур болгаш күштүг турган.

Культурология эртеминиң доктору А. К. Күжүгеттиң бижип турары-биле алырга, үе-черге улустар амырлажып турган болза, олар маргылдаа хевирлиг ойнай-сылдай чолукшур турган. Кым холдарын баштай-ла адыжы-биле бир дугаар өрү тудуптарыл, ол хүндүткелин көргүзүп турары ол.

Чолукшулга ёзулалы дээрге тыва улустуң культуразынга кол черни ээлеп, ниитилелди каттыштырарынче угланган чараш ёзулал-дыр.

Чижээ, Шагаа үезинде мынчаар мендилежир:

– Мал ыт-куштан сол-ла тур бе?

– Сол-ла тур.

– Оът-сиген, тараа-быдаа чаагай-ла тур бе?

– Өршээлдиг-ле ийин!

Мендилежириниң база бир чижээ:

– Сол менди-ле-дир бе, аңар?

– Думаа-ханаа өршээлдиг-ле бе?

– Ыт-куш сол-ла-дыр бе, аңар? – дээш-ле баар. ( Ч. Чүлдүм).

Шагаада кижилерниң чугаа-сооду, сөс-домаа эвилең-ээлдек, чымчак болур, каржы-хажагай чорук черле турбас.

Эрте бурунгу Тывага хол тутчуп менди солушпас чораан. Бүдүн чыл дургузунда чаңгыс катап адыштар дегзип чолукшуур. Назыны улуг кижиге назыны аныяк кижи ийи холун кожа туткаш, адыжын өрү көрүндүр сунар, оон ам улуг кижи бичезиниң адыштарының кырынга бодунуң адыжын дегзип каар. Амыр-менди солушканы ол болур. Чолукшууру дээрге амыр-мендизин айтыржыры, эрги чылды үдээри, чаа чылды уткууру, белек алчыры болгаш ак сеткилдиң алгыш-йөрээлин бот-боттарынга салчыры болур. Кижи кижи хирезинде дижир. Шагаа хүнүнде кандыг-даа кижилер бир дөмей апаар. (М. Кенин-Лопсан).

 

Материалды И. Д. Ооржак чыып, белеткээн.