Шагаа – шаг үениң солчуушкунунуң эргилдезин демдеглээн бурунгу байырлал.

Ооң сүзүглели – кижилерниң хей-аъдында, сагыш-сеткилиниң көдүрлүүшкүнүнде, бүгү-ле чаагай чүвени оштап күзээринде.

 Шагаа саңының сүзүглели

Тываларга отка чүдүүр чорук эрте-бурун шагда-ла турган. Бистиң ада-өгбелеривис хамык-ла чүвени от чаяап турар деп бодап чораан болгаш чылдың-на ай чаазында даң адып кээри билек, саң одагжыгажын салыр чораан. Тываларның бурунгу билиишкини-биле алырга, кандыг-бир аза-четкерлер эт-сепке, кижиниң мага-бодунуң бир-ле кезээнге чаштынып алган чоруп болур. Олардан адырлып, хоорлуп алырының бир аргазы – от-биле арыгланып, ооң күжү-биле кандыг-бир багай күштерни, аза-четкерлерни өрттедип, оон арыгланып, сүзүгленири болур.

Саң салыры дээрге эрги чылды үдеп, чаа чылды уткуп алырының база бир ёзулалы. Саң (төвүт сөс) – чаагай чыт дээн. Саңны дараазында чурум-биле салыр: бедик черге үш улуг калбак даштарны салгаш, ооң кырынга саң одаан эптештир салып тургаш тургузар. Саң салыр черден чаагай чыт тарап, долгандыр шупту чүүлдү арыглаар. Тываларның өгбелери эрте-бурунгу түрктерниң чаңчылы-биле саңны аалдың хүн үнер талазынга азы чөөн талазынга салыр турган. Даң бажы. Хүн чаа-ла үнүп орда, Шагааның саңын салыры, ол дээрге анаа-ла ужур барымдаалап кывыскан одаг эвес, а дыка ханы ужур-уткалыг ёзулал болур. От – амыдыралдың үндезини.

Бир талазында, кижилерниң эрте шагдан амыдыралдың үнер дөзү хүнде деп чүдүп чорааны болгаш ооң уламындан отту хүннүң черде чаштанчызы, кезик-чамдыызы деп санап, отка чүдүп, ону дагып, сүзүглеп чорууру.

Чижээ: үстүнде айытканывыс дег Шагаа бүдүүзүнде база дараазында ийи-үш хонукта чула кыпсыры, өгнүң одун өжүрбези, черле ынчаш ожук, от орну баспазы, отче чем бажын каары, шагаа-даа, аржаан-даа саңнарынга аъш-чеминиң дээжизин, ак чем – үс-саржаг баштады салыры отка, хүнге  чүдүлгениң  бир илерээшкини, бо үеге чедир артып калган сомазы болур.

Бо бүгү кандыг-даа даап – бодаашкынныг элдээртиг эвес, а тыва чоннуң бурун шагдан чырык Хүнге, Тос дээрлерге, Долаан бурганга, оран-таңдызынга чүдүлге-сүзүглелиниң илерээшкини-дир. Шагаада салган саңның оду чалбыышталдыр кыва бээр болза, от ээзи өөрүп, хамык багай чүүлдерни  арыглап турарының демдээ дижир.

Чаа чылда Шагаа саңы хей-аъттың өшпес одаа, тодуг-догаа чоруктуң чаагай оштаашкыны, чоннуң эрте-бурунгу культуразының чарылбас кезээ болбушаан, кижи төрелгетенниң үзел-бодалын, ниитилелдиң көрүжүн тодаргай көргүскен, чоннуң салгалдан салгалче дамчып келген чаагай ёзу-чаңчылы болур.

Материалды И. Д. Ооржак белеткеп бижээн.