Доржу Сеңгилович Куулар – тыва литератураның үндезилекчизи,
аас чогаалының нептередикчизи, шинчилекчизи, чогаал сайгарыкчызы, очулдурукчу,
филология эртемнериниң доктору, профессор.
Ол 1932 ч. август 1-де Чөөн-Хемчик
кожууннуң көгү-шыгы хөлбелчиңнээн Хѳндергейге тѳрүттүнген. Хөндергейниң эге
чада, Чадаананың чеди чыл, Кызылдың № 2 ортумак школаларынга өөренген.
Доржу Сеңгилович школачы чылдарындан-на
кижизиг, улуг-даа, бичии-даа кижилерни хүндүлеп билир, амыдыралга бедик
тура-соруктуг, шыдамыккай, салым-чаяанныг эртемден. Башкы болурундан аңгыда,
хөй-ниитичи мөзү-шынары база бедик чораан. Аныяк чылдарында дыңзыг, өткүт үннүг
ыраажы, хөл-шыдыраа, хол бөмбүү ойнаарынга мергежээннерниң бирээзи база тыва
национал оюннарга (тевек, ча адары) шыырак ойнакчы.
Ол 1955 ч. Абаканныӊ башкы институдунуң
төөгү, дыл салбырын, ССРЭ-ниң Эртемнер академиязының М. Горький аттыг Делегей
литературазының институдунуң аспирантуразын чедиишкинниг дооскан. 1955-1971 чч.
Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунга аас чогаал
болгаш чечен чогаал секторунга эртем ажылдакчызы болуп, база секторнуң
эргелекчизинге чедир ажылдаан. Дараазында чылдарда Кызылдың күрүнениң башкы
институдунга чечен чогаал кафедразын эргелекчилеп, эртем талазы-биле
проректорунга чедир ажылдап чораан. «Тыва шүлүк чогаалы» деп ажылга кандидат
диссертациязын база тыва улустуӊ аас чогаалынга доктор адын камгалаан.
Доржу Сеңгилович 120 ажыг эртем ажылдарының автору. Тыва улустуң аас чогаалын, тыва
чогаалдың төөгүзүн, ооң теориязының дугайында эртем-шинчилел ажылдарын кылган.
Тускай номнар кылдыр: «Тыва шүлүк чогаалы» (1970), «Аас чогаалыныӊ
чыыкчыларынга дуза» (1971), «Кыс-Халыыр», «Тѳѳгү болгаш амгы үе» (1982), «Тыва
улустуӊ аас чогаалы» (2002), «История и современность» (2003), «Ачыты
Кезер-Мерген», «Тыва аас чогаалды болгаш литератураны башкылаарының
программазы» деп ажылдары чырыкче үнгүлээн. Башкывыстың биҗээн эртем аҗылдарын,
ылаңгыя өөредилге номнарын, программаларны амдыгаа чедир аҗыглап, өөренип
турарывыс ооң чырык угааннының, үре-түңнелдиг аҗылының херечизи.
Доржу С. К.
бодунуң бүгү күжүн база бар билиин Тывага эртем-билигниң сайзыралынче берип,
база аныяк башкыларны эртем ажылынче оруун углап, оларны деткииринче кол
сагышты салып турган. Ол Тываның төөгүзүнге,
дыл болгаш чечен чогаалдың бурунгаар сайзыралынга балалбас исти арттырган.
Доржу
Сеӊгилович Куулар К. Д. Ушинский медалыныӊ эдилекчизи, РСФСР-ниӊ улус
өөредилгезиниӊ тергиини, Тыва АССР-ниӊ эртеминиӊ алдарлыг ажылдакчызы, Тываныӊ
күрүне университединиӊ хүндүлүг профессору, Тываныӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ
кежигүнү, ооӊ адын «Тываныӊ ХХ чүс чылда алдарлыг кижилери» деп күрүне номунче
киир бижээн.
Аас чогаал, шүлүк, ыры эртинезин
Алгап чорааш, чулуун дозуп, арттырып каан,
Башкывыстың сүүзүннүг дылы-домаа,
Байлакшылдыг өнчүвүс бооп мөңге артсын.
Материалды И. Ооржак белеткээн.
