Төрээн чуртун камгалажыр,

                                           Төөгү салгаан хүлээлгени,

                                             Эр кижиниң экти чүктээр,

                                                   Эң-не бедик салымы ол…А.Арапчор

Тыва чон эр кижиниң сүлдези бедик, олурар чери безин өгнүң дөр бажы, сөглээн сөзү чаңгыс, өг-бүлениң чөленгиижи, даянгыыжы, азыракчызы деп хүндүлээр ёзу-чаңчылдар бо хүннерге чедир сагыттынып келген. Ол бүзүрел эң онзагай бол, мурнунда  берге үүлези, эр кижиниң ыдыктыг хүлээлгези – Ада-чурттунуң камгалакчызы болуру.

Эр хиндиктиг кижи оран-чурттун камгалаар, ок-боону эктинге чүктээр кылдыр чаяаттынып төрүттүнген болганда, тайбың херээнге ол бүрүнү-биле бердинер ужурлуг. Тайбың херэ – эр кижиниң херээ-дир. Шериг херээ – ёзулуг эр кижиниң ат-алдары-дыр (М.Б Кенин-Лопсан).

            Төрээн чер-чуртун, төрел аймаан камгалаар ыдыктыг сорулга  – кижи бүрүзүнге хамааржыр. Дайын-чааның  каржы-дошкун чылдарын маадырлыг, эрес-дидими-биле чурттап эрткеш, тайбың үеде бедик үлегер-чижээн көргүзүп,  ажыл-иштиң мурнуку одуруунда шылгарап чоруур эки турачыларывыс бистерге, ылаңгыя аныяк өскеннерге, дыка улуг кижизидикчи салдарлыг. Төрээн чуртунуң, өг-бүлезиниң  төлептиг камгалакчызы  болурунга, эрес-дидим, аваангыр-кашпагай, мөзү-бүдүштүг  аажы-чаңга оол уругну бичиизинден-не кижизидип, чагып-сургаарынга  ада кижиниң үлүү,  сагыш салыышкынны кончуг чугула. Эр кижи чуртталгазында таваржып кээр моондактарны, бергелерни эртип шыдаар кылдыр бодун белеткеп, кижизидер.Эр кижиниң ажып эртери

«тос бергези» амгы-даа үеде мерген, кижизидикчи утка-шынарын чидирбээн. Ол «тос бергени» база катап сактып көрээлиңер:

1.     Эр кижи тос-тостуң соогунга дадыгар.

2.     Тос харлыг оол чарыш аъдын  мунар, адазынга эш болуп,эмдик аът өөредир.

3.     Эр кижи тос кулаш сыдымның ээзи болур, чанындан эртип чытканмалды чаңгыс шалбалаар кылдыр өөренген болур.

4.     Оол уруг тос харлыындан эгелээш, амы-тынынга халдаан тос айыылды ажып эртер ужурлуг. Ол тос айыыл дээрге чүвени баш бурунгаар билип алыр аргазын угаадып турар: ыт изин бөрү изинден ылгап билири,  кулуннуң чүгүрүк аът болурун тодарадыры, булуттарның өңүнден чаъс чаарын билири дээш, амы-тынга халдап болур айыылдарны ажыр эртер аргазын билири болур.

5.     Эр кижи амыдыралының иштинде бергелерни ажып эртери: өлүм ажыын шыдажыры, кара нүгүлдү ажары, өгбе чуртундан ыраары, чашпаа кижилерге алыспазы  дээш…

6.     Эр кижи оруун оруктаар болгаш  тос хемни кежер.

7.     Эр кижи бодунуң назынының иштинде амыдыралдың тос артын ажар салымныг. Тутканын салбас, кылганын бүдүрер. Улуг херек – улуг арт болур.

8.     Эр кижи тос дээрлерниң  чаңныындан чайлай дүжүп чоруур. Ол дүне-даа, хүндүс-даа, бүргег, кааңда-даа орукка чоруур.

9.     Эр кижи назынының иштинде тос Таңдының кежиин четтирер ужурлуг.( М.Кенин-Лопсан).

Тыва кижи салгалдан салгалче оол уругну төлептиг өстүрер дээш, онза кичээнгейни салып чорааннар. «Тос бергени» ажып эрттеринге оолдарны баш бурунгаар  белеткээри – амыдыралдың негелдези-дир.  Сагыш-сеткили байлак, төлептиг мөзү-бүдүштүг кижини чон « Эрниң эрези» дижир.

Эр кижиниң өндүр бедиин – өгбелеривистиң чагыг-сүмезин дээди даңгырак кылдыр хүлээп ап, алыс шынны угаап, шиңгээдип, кажан-даа ооң бай-шыдалдыындан эвес, а ооң өг-бүлезиниң, чонунуң болгаш Ада-чуртунуң мурнунга ханы харыысалгазындан үнелеп чораан.

Ада-чурт камгалакчызының хүнүн таварыштыр эр хиндиктиг чонувуска,  төрээн черивистиң сүүр сыннары  дег, бедик хей-аътты, туруг хая дег быжыг кадыкшылды база  амыр-тайбыңны йөрээдивис!

Материалды  И.Д. Ооржак чыып,  белеткээн.