Шагаа — улус чоннуң төөгүден ыдыкшылы, чечен сөстүң сүзүглелдиг байырлалы.
Шагаада йөрээлдер
Шагаага белеткел барык-ла күстен эгелээр. Аңаа чоннун хүндүлээр аъш-чемин “Шагаа чеми” дээш аңгы шыгжап, белеткеп алыр. Күзүн “чиш” согар үеде шыырак иртти азы шыдалдыг кижилер улуг боданы-даа соккаш, үүжелээр, үүргенелиг, чодураалыг чөкпектерни хырынга, сыңыйга тускайлап куткаш, Шагаада бузары-биле шыгжап каар. Шагаа чоокшулап келгенде, бир-ийи ай бурунгаар ”ыяш календарь” (кертиглер кылып демдеглээр) кылып алгаш, ооң-биле хонук санаар.
Шагаа байырлалында аъш-чемни эң-не элбек, хөй кылдыр белеткеп, кодан-девискээрин, аал-оранын, кажаа-хораазын аштап-арыглап, кижи бүрүзү чаа даараан идик-хевин кедип, аймак чону, аал-кожазы, улуг назылыг өгбелеринге ак кадаан сунуп, амыр-мендизин солчуп, чолукшужар чаагай чаңчыл чүс-чүс чылдар дургузунда уламчылап, бо хүнге чедир салгалдан салгалче дамчып келгени өөрүнчүг.
Шагаада йөрээл ёзулалы чер-черлерниң аайы-биле янзы-бүрү ылгалдыг. Йөрээл – бүгү-ле чүве “чаагай болзун”, “эки турзун” деп күзелди аажок чечен, сорук кирген тускай аян-биле илередири. Кижиниң эң-не өндүр, өөрүшкүлүг сагыш-сеткили, күзелдери: оран-бойдуска, аал-чуртунга, акы-дуңмазынга, ажы-төлүнге, ал-бодунга-даа чаагай кежикти сүзүглээри болур. Алгыш-йөрээл чоннуң келир үеге бүзүрелдиин, эрес соруун бадыткап турар. Шагаада улуг назылыг өгбелер чаа келген чылга чалбарып, йөрээлдерин салыр чораан.
Чижээлээрге:
Айым чаазы, хүнүм эртези!
Эрги чылды үдеп,
Чаа чылды уткуп тур мен.
Демир күске чылы
Девиржиткеш эрте берди.
Идегелдиг топтуг аайлыг,
Инек чылы моорлап келди.
Курай! Курай! Кураай!
Чыл бажы келди,
Чылан бажы түледи,
Артыш саңым салдым,
Ак сүдүм чаштым.
Тооруктуг таңдым өршээ!
Тос чүзүн малым өршээ!
Анай, хураган дешкилежип турзун,
Ак чем элбек болзун!
Кулча чыды чытталып турзун,
Кулунчактар дешкилежип турзун!
Күске чылы арт ажып чорупту,
Инек чылы кодандыва кирип келди! (Ч.Чап).
Он ийи чылдың дизиинде кирген,
Онзагай буян долган, Инек чылым!
Аал-оран амыр-тайбың турар болзун,
Аас-кежик, ачы-буян көвүдээр болзун,
Ажы-төл чаяаттынып, аал иштин долар болзун!
Ажыл-агый бүдүнгүр болуп,
Амыдырал мандып сайзыразын!
Озал-ондак турбас болзун,
Оруувус ак, чоруувус чогунгур болзун! ( О. К. Дарыма).
Тараалаң черлерниң кижилери Шагааны бир янзы йөрээрлер:
Күске чылы караш диди,
Инек чылы моорлап келди,
Шайым чажып чалбардым,
Саңым салып тейледим.
Бажы бедик таңдыларым,
Багай чүве ырап чорзун,
Экти бедик таңдыларым!
Эки чүве бээр келзин!
“Хак” дээр ханаа-думаа турбазын,
Хай-халаптыг чоткан-шуурган келбезин!
Арбай-тараа сава сыңмас болзун,
Ажы-төл сылданмас болзун!
Аңныыр ажылдыг кижилерниң Шагаада йөрээли:
Буур дег чыл эртти,
Эзирик дег чыл келди.
Саңым салып чалбардым,
Чажыым чажып йөрээдим.
Күске чылы эртти
Инек чылы келди!
Таңдымче көргеш, чажыым чаштым,
Таалың долу олчалыг болуйн.
Өршээ, хайыракан!
Арга-арыымче чажыым чаштым.
Ажай буурул тайгаларым өршээзин,
Кодан, тоолай кокпалыг болзун,
Кырза, күзен көскүлең болзун! ( М. Кенин-Лопсан).
