Доржу Чүргүй-оол Михайловичиниң 75 харлаанынга

16 октября, Среда

(1949-2018)

Күзүрүмнер ширтектелдир черни чөргээн,

Күскү доңдак күдүрээни хаарып турар,

Сериин өйде төрүттүнүнүп кээримге-ле,

Черим мени эргеледип чассыткан сен...

Доржу Ч. М.

Чүргүй-оол Михайлович Доржу – шүлүкчү, очулдурукчу, эртемден, башкы, Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады, Тываның чогаалчылар Эвилелиниң кежигүнү чораан.

Ол 1949 ч. октябрь 16-да Тываның мурнуу кыдыг-кызыгаары болур Өвүр кожууннуң Торгалыг суурга хөй ажы-төлдүг арат өг-бүлеге төрүттүнген. Өскен төрээн сууру Торгалыгга школаны дооскаш, Кызылдың күрүнениң башкы инстидунче өөренип кирип алган. Ооң ажылчын базымы көдээ клубка удуртулга ажылындан эгелээш, чоорту чедип алган эртеминиң аайы-биле школага орус дыл, тыва дыл, чогаал башкылаан. Элээди чылдарындан эгелээш-ле, өөредилге, эртем-билигже чүткүлдүг болганы-биле Москва хоорайга Россияның Эртемнер академиязының Дыл шинчилел институдунуң аспирантуразын, докторантуразын дооскан.

1991-1994 чылдарда Турцияның Анкара университединиң дыл, төөгү, география салбырының амгы түрк дылдар кафедразынга башкылап, 1994-2000 чылдарда Тываның гуманитарлыг шинчилелдер инстидудунга биче эртем ажылдакчызындан эгелээш, ооң директорунга чедир ажылдап, эртем ажылының депшилгезинде шупту чадаларны эрткени, эртемденниң эртемге сундулуг билдилииниң, кызымааның, тура-соруктуунуң бадыткалы.

Чүргүй-оол Михайлович тыва дылдың төөгүзүнге хамаарышкан 40 ажыг эртем ажылдарының автору. Тыва дылдың тайылбырлыг словарының тургузукчузу база харыысалгалыг редактору. Ол бодунуң шинчилеп чораан ажылындан аңгыда, тыва дылдың чугаа культуразынче улуг кичээнгейни салып чораан. Ооң «Тыва дылга ээлдек-эвилең чугаалажырының чаңчылдары», «Эптиг-эвилеӊ чорук болгаш чугаа культуразы», «Ѳгбелеривис ынчаар чугаалап чораан» деп ажылдары республиканың янзы-бүрү солуннарынга болгаш эртем сеткүүлдеринге парлаттынгылаан.

Тываның база бир салым-чаяанныг ховар оглу Чүрүй-оол Михайлович чүгле эртем ажылы-биле кызыгаарлаттынмайн, чогаалче бодунуң кокпа оруун 1973 ч. изээн. Ооң шүлүктери республика солуннарынга, «Улуг-Хем» альманахка үнгүлээн. Баштайгы шүлүктериниң чыындызы «Ай чаазында йөрээл» 1989 ч. чырыкче үнген. Кызылдың башкы училищезиниң сургуулдарынга өөредилге ному «Тыва уруглар чогаалы» (1987), «Тыва улустуң хуу аттарының төөгүзү» (2004), «Мен тыва мен» (2015) деп номнарның автору. «Моолдуң чажыт төөгүзү» деп Чиңгис-Хаанның ук-төөгүзүн чырыткан номнуң эге сөстериниң болгаш ол үеге хамаарышкан тайылбырлыг кезээниң автору база редактору. Кыдат лирика-биле казах чогаалчыларның чогаалдарын тыва дылче очулдургулаан.

«Тыва дег байлак оран ховар-ла боор! Бо-ла чорааш, Тыва чуртумнуң чаражын магадап ханмас мен. Тываның ак-көк дагларындан, хемнеринден, хову-шөлдеринден үнүп турар сорунзалыг күштерниң барын өскээртен келгеннер бо-ла чугаалай бээрлер. Бистерниң ханывыста, эът-сөөгүвүсте ол сиңниге берген болгаш ону эскербес-даа улус-тур бис ийин. «Тыва кижи чанар дээнде, аътка шаап олурда, бөргү-даа хадый бээрге, хая көрүнмес» –дижир-ле болгай бис. Ол чүл дээрге, «Кандыг-даа үнелиг чүведен, тыва кижиге төрээн чери артык эргим», – дээни ол» (Доржу Ч. М.).

Төрээн чуртунуң сайзыралы база тыва чоннуң өртээ турбас национал өнчүзү тыва дылы, чаңчылчаан культуразы дээш, сагыш-сеткилинден дүвүреп, ажыктыг арга-сүмелерин берип, бодалдарын ажыт-чажыт чокка үлежип, эки чүүлдү кылып чораан, ак сеткилдиг, арын-нүүрлүг кижи чоннуң сагыш-сеткилинге кезээде уттундурбас исти арттырар.

Ол 2018 ч. мөчээн.

Доржу Чүргүй-ооловичиниң чонунга арттырган йөрээлдери:

Тыва черим

Эртине байлактыг,

Элбек дүжүттүг,

Суггат-сууннуг,

Суггур чаъстыг,

Кадар оъттуг,

Каң сүрүглүг,

Аян шинчилиг,

Аяс дээрлиг-ле болзунам!

Тыва чонум