Төөгү талазы-биле баштайгы тыва
эртемденнерниң бирээзи, төөгү эртемнериниң доктору Юрий Лудужапович Аранчын 1926 ч. декабрь 21-де
Тес-Хемниң Чыргаланды суурга Иван Санаевич Луду биле өөнүң ишти Мапак
Конгуловнаның өг-бүлезинге, 5 ажы-төлдүң 2 дугаары кылдыр төрүттүнген. 1937-1941 чылдарда Самагалдайның
эге школазынга өөренип турган. 1942-1947 чылдарда Кызылдың №2 ортумак школазынга
өөренгеш, ону мөңгүн медаль-биле дооскан.
1947 ч. Ленинградтың күрүне университединиң чөөн чүк факультединче кирип
алган. Университетти кызыл диплом-биле дооскаш, 1952 ч. Тываның гуманитарлыг
болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунга биче эртем ажылдакчызы кылдыр ажылдап кирип
алган. 1959 ч. Иркутскиниң күрүне
университединиң эртем совединге «Совет эвилелиниң Улуг ада-чурт дайынының
чылдарында Тыва» деп темага кандидат диссертациязын камгалап алган.
1959 ч. июльдан
1961 ч. октябрьга чедир Ю. Л. Аранчын ТДЧШИ-ниң директорунуң оралакчызы турган.
1961 ч. октябрьдан 1967 ч. октябрьга дээр Совет Эвилелиниң коммунистиг
партиязының Тыва обкомунуң идеология салбырының эргелекчизи кылдыр ажылдаан.
1967 ч. Ю. Л. Аранчын ТДЧШИ-же (амгы ТИГПИ) директор
кылдыр эглип келгеш, 27 чыл ишти институтту удурткан. Директорлап
турган үезинде ол бодун салым-чаяанныг
эртемден, удуртукчу база эртем эргелекчизи кылдыр көргүскен. Ооң директорлап
турар чылдарының иштинде институт элээн хөгжүп, бурунгаар өзүлдени алган, ооң
материал-техниктиг курлавыры база быжыккан, Москваның, Ленинградтың,
Новосибирскиниң база өске-даа улуг хоорайларның эртем-академиктиг
институттары-биле харылзаалары быжыг турган. Ю. Л. Аранчын бодунуң бүгү күжүн
база бар билиин Тывага эртемниң сайзыралынче берип, ооң материал-техниктиг
курлавырын экижидеринче база аныяк эртемденнерни деткииринче кол сагышты салып турган. 1986 ч. Новосибирск хоорайга «Тыва чоннуң социализмче төөгүлүг оруу» деп
монографиязы-биле доктор диссертациязын камгалап алган. 90 ажыг эртем
ажылдарының база элээн каш монографияларның
автору. Эң-не үнелиг ажыл
словарьлар үндүрер талазы-биле кылдынган: орус-тыва, тыва-орус, орфографтыг,
көдээ ажыл-агый, географтыг база ниитилел-политиктиг терминнер словарьлары.
Дыка хөй чылдар иштинде СЭКП-тиң Тыва обкомунуң кежигүнү, Тыва АССР-ниң Дээди совединиң удуртукчузу, Бүгү Россия чергелиг төөгүнүң болгаш культураның тураскаалдарын камгалаар база «Билиг» ниитилелдериниң Тывада салбырының удуртукчузу база кежигүнү дээш оон-даа өске хөй-ниити ажылдарын кылып чораан.
Ол Тыва АССР-ниң эртем талазы-биле алдарлыг ажылдакчызы, «Тываның ХХ чүс чылда алдарлыг кижилери»деп хүндүлүг аттың эдилекчизи чораан.
