Шагаа – үениң чаа эргилдези, чаа шагның эгези. Ол аас-кежикти, кадыкшылды, тодуг-догаа амыдыралды кыйгырар, тускай ёзу-чурумнуг, чоннуң ынак байырлалы.

 

Алыс сүзүүң чүдел дизе, ак чолдуг Шагаамда...

Тыва ёзуда ак өң сүзүглелдиг. Шагаада шупту чүве ак оштуг, ында ак өң колдаан. Бир – бир бодаарга, Шагаа деп сөс “шаг агы” дээн ышкаш сагындырар. Шаг-шаандан ындыг,үнүп келген чаа ( ак) чылды кижи бүрүзү ак чолдуг, ак оштуг байырлал деп санаар, ынчангаш бүгү-ле чүве менди-чаагай болуп, ак чүве кара чүвени базар, тиилээр болзун деп күзээр.” Довук дег ак - даг дег караны базар” деп үлегер домакта чоннуң актыг шыны кара мегени кажан-даа тиилээр дээн мерген бодалы илереттинген.  Ак өң - арыг, бай-шыырак, кадык болгаш тодуг – догаа чуртталганың  демдээ.

 Шагаада чаагай күзелдер бүтсүн дээш дараазында сүзүглелдерни кылыр: Шагааның саңынга ак сүт ( шай) чажар, ак сүттен үнген саржаг, чөкпекти салыр, сүт ак өңнүг болгаш эрте шагдан бээр тыва кижиниң бодалынга эң-не буянныг чорукту илередип, сүттү ыдык кылдыр көрүп, кижиниң аксының кежии, бай болуру, каң кадыы сүттен хамааржыр деп угаап чорааннар. Ол ышкаш тос  аржаанның эң арыг, эм-дом үнүштери  артыш-шаанакты кыпсыр, ак чаламаларны азып баглаар, арыг ак харга аңдаштанып, арыгланыр, аалдың улуг улузунга ак кадак сунуп,чолукшуур. Келген аалчызын ак чем салып хүндүлээр, чорук –херек ужун ырак –узак аъттаныр дээн кижини оруу ак,чоруу чогунгур болзун деп үдээр. Ынчангаш, Шагаа эрги чылдың эрткенин, “ак үени” , арыг- сагыш сеткилди болгаш кадыкшылды, тайбыңны кыйгырган “ак”, арыг байырлал.  Шагааның бир чончу ужур-утказы ында.

Ак деп сөс кижиниң салым-хуузун тодараткан меңгизиниң база өңү.

Бир ак меңгилиг кижиниң сагыш-сеткили иениң сүдү дег ак, алды ак меңгилиг кижи харам эвес, сүзүк- чүткүлдүг, ажык сеткилдиг, кадыг-бергелерге шыдамык. Сес ак меңгилиг кижи арыг, ак сагыштыг.

Тыва кижиге  дээрниң овуру, ол чеже -даа чаъс-борааңныг болза, ак-көк кылдыр сагындырар, кара суглуг хемнери - ак-көк хемнер, эм-таң аржааны-ак аржаан, быштак, курут, ааржы,ээжегей- ак чем болур.

Ак өң дээрге-ле аас-кежиктиң демдээ.

Аас-кежик - мал-маганның арбыны, ажы-төлдүң  өөрүшкүзү, ак чемниң элбээ болур.

  

Ак чолдуг Шагаам

Шагның чаагай эргилдези

Шагаа хүнү чаа чылда,

Сүзүглээниң чүү-даа чүве

Чүмү - биле арыг, ак боор.

Аяс дээр-даа ак-көк өңнүг

Аал-чурт-даа ак хар хептиг,

Амырлажып чолукшуурда,

Ак кадаан солчуп сунар.

Чаламага агын баглаар,

Чажыг чажып, ак сүт өргүүр,

Чалбарыглар , йөрээлдерге

Чаагай кежик курайлап аар.

Адыг-чарыш мөөрейлерлиг

Амданныг чем найыр-дойлуг,

Ада- өгбем ыдыкшылы,

Ак чолдуг бурун Шагаам! ( Ч.Чүлдүм).

   

  Материалды чыып, белеткээн: И.Д.Ооржак