Хүндүлүг номчукчу, силерниң кичээнгейиңерге: «Тыва чоннуң элээр чорукка хамаарышкан чаңчылдары» - деп ном делгелгезин бараалгадыр дыр бис.

Тывага араганың билдинип келген төөгүзүнден алырга, национал чемнерниң иштинде «арага» деп сөс чүгле чаңгыс уткалыг – хойтпакты тигерге, үнер суук чүүл – кижи эзиртир суксун. Сураглыг аян-чорукчу Марко Полонуң номунда моолдарның хымызының дугайында бижээн, а арага дугайында кандыг-даа демдеглел чок. Хубилай хаанның Кыдатка амыдыралын көргүскен черде, ак-тараадан кылган араганы ында ижип турар дээн. Кыдат төөгү литературазында бетии кыдыы дээрге XIII векке чедир моолдарга арага турганын айытпаан. Ынчангаш моолдарга XIII векке дээр арага турбаан дээрзинге чигзиниг чок.

Төөгүде бижээн ажылдарны анализтеп көргеш, этнограф С. Ванштейн өске эртемденнер-биле катчып, арага кылыры араб чурттардан барыын түрктерже дамчып, Төп Азия чурттарының түрк чоннарынга тараан, – деп түңнелге келген. Амгы түрктерде, кыргыстарда, Сибирь татарларында, алтайларда арага деп сөс барык домей. Моолдар ону «архи» дээр. Араб дылда «арак» деп сөс «дер, бус» дээн уткалыг. Кайы-даа шагда делегей чаңгыс турган, ону чүгле колониализм, политика үзе чарганының чижээ бо-дур.

Чанчыл дээрге – чоннуң чүс-чүс чылдарда амыдыралчы дуржулгазындан шилиттинген, кижилерниң угаан-медерелинге быжыгып  доктаай берген, салгалдан салгал дамчып сагыттынып чораан ёзулалы болур.  

Эзиртир суксунга хамаарыштыр тыва чон сагыыр дүрүмнерлиг чораан болгай. Сүт арагазы – хүндүткел, болгаш ёзулалдың суксуну. Ону ында-хаая улуг назылыглар ёзу-барымдааны сагып ижип болур чораанын билир бис. Ындыг болгуже, чамдык кижилер эзиртир суксунну хөлүн эртир иже бээр байдалдар база тургустунуп турарын демдеглевес арга чок. Ол болза кижинин кадыынга хоралыг, оон ыңай алдар-адынга бужар бооп болур чорук тур. Бурун тывалар арага ишпес чораан.

Тыва кижи сүттен кылган хойтпак арагазын (шимезин) колдуунда дагылгага ажыглап чораан. Шаг шаандан от, суг бажы, бай ыяш, тел ыяш, хам ыяш дагыыр ёзулалдар турган, таңды дагыыр, буга дөзүн дагыыр. Дагылгага шимени чажып, оран-таңдыга хүндүткелин илередип, күш-ажылының түңнелин четтирген сеткили-биле өргүүр чораан. Араганы ыдамнап чажып каарга, дагып турар черниң ээзи кончуг амыраар, суксуну ханар болгаш чымчак сеткилдиг апаар дижир.

Арага – тыва кижиниң амыдыралынга хүндүткелдиң суксуну болуп чораан. Янзы-бүрү ёзулалдар үезинде эзиртир суксуну чооглаары база тускай дүрүмнерлиг болур турган. Куда дүшкен черге кудажылар болгаш өгленчип турар аныяктарның дөргүл-төрелдери база таныш-көрүштери кончуг чурумнуг ижер: эр кижилер – 37 хардан өрү назылыында, херээжен кижилер – 45 хардан өрү  чооглап болур чаңчыл турган.

Тыва шимени хүндүткевейн, хөлүн эрттириптер болза, кижиниң амыдыралынга айыылдыг суксун болуп болур. «Араганың кырынга чам үнер» дижир, азы кым-бир кижи арагага хандыкшыыр болза олчаан будалыр болгаш алган кадайынга, ажы-төлүнге, ха-дуңмазынга эки чуүл көргүспейн, амы-тынын оскунуп болур айыыл бар.  

Бурун шагнын тывалары араганы кижи орнукшуткан черге черле ишпес чаңчылдыг чораан. Оон ыңай мөчээн кижини хөөржүткен черге аныяк уруглар болгаш кырган энелер черле барбас чүдүлгелиг чораан. Кижи ажааган черге дааш-шимээн үндүрбес, ынчангаш арага ижери хоруглуг турган. Ол болгаш өске-даа ужурларны дараазында номнардан билип ап болур. Кадык болуруңарны күзедивис.   

 

1.      Кенин-Лопсан, Монгуш Борахович Тыва чоннуң бурунгу ужурлары. Ийи кезектиг. Улусчу педагогиканың башкыларынга дузаламчы кылдыр үндүрген / М. Б. Кенин-Лопсан. - Кызыл. Тываполиграф, 2013. – 527 а.

2.      Кенин-Лопсан, Монгуш Борахович. Тыва чанчыл : башкыларга, өөреникчилерге, ада-иелерге = Тувинские традиции. – 2 кезек. – ТНГ / Монгуш Борахович Кенин-Лопсан. – Эдилг. үндүр. – Кызыл : Билиг, 2010. – 358 ар.

3.      Улустуң чаңчылдары ужурлуг…/ тург. А. А.  Балган,  А. А-С. Ынаалай , М. В. Ондар. – Кызыл, 2016. – 112 а.

4.      Иргит, Унгулчекович Самбу. Тыва чоннуң бурунгу ажыл-агыйы, амыдыралы. Мөңгүн-Тайга чонунуң ажыл-амыдыралының чижээнге. Башкыларга сумелер / И. У. Самбуу, М. Д. Самбуу. – Кызыл : Тыв. ном үндүрер чери, 2004. – 80 а.

5.       Арагалаашкынны болгаш алкоголизмни узуткаар талазы-биле хемчеглер дугайында / Кызыл : Тыв. ном үндүрер чери, 1985. – 44 а.

6.      Яков,  Евсеевич Гурвич.  Арагалаар чорук кижиге ңлүмнүг, ниитилелге улуг хоралыг / Гурвич Я. Е. – Кызыл : Тыв. ном ундурер чери, 1960. – 49 а.

7.       Бартан, О. О. Тываларның национал чеми болгаш чем үнүштери. ТР-ниң кадык-камгалал яамызының медицина-биология талазы-биле хөй салбырлыг эртем-шинчилел лабораториязы бадылаан / О. О. Бартан. – Кызыл, 1997. – 144 а.