Суг-Бажы
Даады-ла даглар бүргээн
Тайга эдээ Суг-ла-Бажы
Арат чону төрелзирек
Алдар-аттыг Суг-ла-Бажы.
Салчактарның, Сувактарның,
Монгуштарның, Енданнарның,
Самбууларның, Өндурлерниң
Бо-ла чурттаан Суг-ла-Бажы.
Чурттун камнап кадагалаан
Суг-ла-Бажын дагып чоруур
Сеткил-сагыжы чараш, чалыы
Черим чону Суг-ла-Бажы.
Төрел чонум төрээн чери
Каа-Хемниң Суг-ла-Бажы
Тоду байлаа- тайга сында
Хайыралдыг Суг-ла-Бажы.
Каяа-даа-ла чораанымда
Сактып кээрим Суг-ла-Бажы
Хамык чоннуң чүрээн туткан
Салым-чолум Суг-ла-Бажы.
Ольга
Балчирбай.
Бораңныг-даа бол, чылыг хүнде А. С. Пушкин аттыг Национал библиотека
ажылдакчылары база Суг-Бажы көдээ библиотеканың эргелекчизи, Каа-Хем кожууннуң Суг-Бажы сумузунуң
девискээринде Дөргүн деп кайгамчык-ла чараш черде чурттап турар аныяк
малчыннарның кыштаанга Шагаа байырлалын
уткуштур аалдап четтивис. Долгандыр көөрге, маңган ак хар-биле шыптынган, ырда
дег, дээрден ак хар шуужуп бадып турда, узун орукка чоруурга, магалыын, чаражын
чүге деңнээр! Кыштагның турар чери мал кадарарынга таарымчалыг, каас чараш черде
турар болду. Долгандыр бедик-бедик даглар, аалдан ырак эвес черде кара суг агып
чыдар. Азыраан малы кара сугнуң суун ижип, далбый биле тырттып каан одарында
таваар оъттап чоруурун көөрге, магаданчыг-ла чорду!
«Аныяк өг-бүлеге кыштаг» деп губернатор төлевилелдиң киржикчилери Дакпа
Семис Александрович өг-бүлези-биле келген аалчыларны чылыг, чымчак байдалга,
чолукшуп уткуп алдылар. 2019 чылда Суг-Бажы суурнуң чагырга чери, суурнуң чону
чыылгаш, хуралдааш, төлевилелге Дакпаларның өг-бүлезин шилээн. Ол чүл дээрге,
суурнуң чону өг-бүлеге бүзүреп, деткип турары-дыр. А оларга чаңгыс чер
чурттугларының мурнунга улуг харысаалга-дыр.
Олар 2019 чылдың июль айда күрүнениң деткимчезин ап чурттаар оран-савазын,
кыштаан кидин-түлүк шалыпчы кылып, кыштагның тудуун дооскаш, көжүп кирип алганнар
болдулар. Дакпаларның өг-бүлези эрткен чайын кыштаан тутпушаан, кыштаар сигенин
7 хире машинаны боттарының күжү-биле белеткеп алганнар. Бо кыжын кожуунда хар
эмин эрттир улуг болганы-биле кайы-даа аал-коданнарда малды тургуза азырап
турар, малга берге болуп турарын чугааладылар. Бо өг-бүле кышты хүр ажып
аары-биле малын тургуза азырап турбуже, Суг-Бажы суурдан тракторну хөлезилеп,
далбый-биле мал оъттаар одарын тырттырып ап турарлар. Кыштагның ээлериниң хою март
айдан апрель айга дээр мал оолдаашкыны болур деп санап, аңаа белеткенип алганнар.
Улуг бажыңныг, чырык бээр херексел-биле телевизорну кежээки үеде көрүп
орар, телефон харылзаа шала тыртпас-даа бол, бар, сууржуң байдал-биле дөмей
чурттап турар. Дакпаларның өг-бүлези 2 ажы-төлдүг (уруу Досумаа 1 хар ажып
турар, оглу Александр чаа-ла 1 айлыг), чымыштыг малчын ажыл-иштен аңгыда,
ажы-төлү база мандып өзүп олурар аныяк өг-бүле. Аныяк малчын Семис малчын уктуг
болду, авазы Аясмаа Хүлер-ооловнаның ачазы, Көже Михаил Михайлович Мөңгүн-Тайга
кожууннуң алдарлыг сарлык кадарчызы, Ленин орденниң эдилекчизи. Кыштагда аныяк
өг-бүледен аңгыда, аалдын эр ээзиниң даайы Артем Григорьевич Монгуш,
дуңмаларының чымыштыг ажыл-ижинге дузалажып, малын карактажып, мал азыраарынга бодунуң
дуржулгазын айтып берип турар болду.
А. С. Пушкин аттыг Национал библиотеканың эртем-методиктиг килдизиниң
методизи Ч. М. Сат аныяк малчыннарга чаа үнген тыва номнарны таныштырып, кыска
допчулалды кылып берген. Малчыннар, Светлана Донгактың «Тыва кижизидилгениң чаңчылдары»,
«Мал ыдыктаар тыва ёзулалдар» база Бады-Байыр Тараачыныӊ «Кайгал» деп номнарын
аажок сонуургааннар. Суг-Бажы суурнуң көдээ библиотеказының эргелекчизи Аида
Кызыл-ооловна малчыннарга Шагаа
дугайында солун беседаны кылган.
А. С. Пушкин аттыг Национал библиотеканың ажыл-агый килдизиниң эргелекчизи Алаш
Ооржак малчыннарга «Малчын угбам» деп ырын бараалгаткан, база ук библиотеканың
ажылдакчызы Айдаш Ооржак оюннарга киржип, идепкейин көргүскен. Арыг агаарга
аалдын ээлери болгаш аалдап барган аалчылар тевек оюнну ойнап, ийи үсчүп алгаш,
канат тырттыжып ойнааннар.
Малчыннарга чаа үнүп келген Күске чылында Дөргүннүң бедик сыннары дег,
бедик хей-аътты, Дөргүннүң дагларының баштарында арыг хар дег, ак орукту, ажы-төлүнге,
ал-боттарынга, мал-маганынга баштайгы эмген аа сүдү дег, арыг-чаагай сеткилди,
ууттунмас олча-омакты, Дөргүннүң чалым хаяалары дег, быжыг кадыкшылды, аржааннарывыс
дег, төнчү чок аас-кежикти йөрээп тур бис. Шагаа-биле, курай-курай!
Шагаа дээрге тыва чоннуң езулалы
Шагаа дээрге тыва чоннуң байырлалы
Шагаа дээрге тыва чоннуң найыр-дою
Шагаа дээрге тыва чоннуң оюн-самы.
Тыва Чону – төп Азияның бүрүн чону
Тыва Чону – делегейниң сонуургалы
Тыва чоннуң төөгүзү эгээртинмес
Тыва чоннуң салым–чолу кайгамчыктыг.
Шагаа Хүнү чайынналып хүннээректээн
Шагаа Хүнү шуптувуска хүлүмзүрээн
Шагаа Хүнү Күске чылын алгап – мактаан
Шагаа Хүнү кезээ шагда тывызыксыг!
Ольга Бальчирбай.
А. С. Пушкин аттыг Национал библиотеканың
эртем-методиктиг килдизиниң методизи Ч. М. Сат.
