Тываның А. С.
Пушкин аттыг Национал ном саңының национал болгаш чурт-шинчилел чогаалыныӊ килдизинде Шагааның бүдүү айынга уткуштур «Шаг чаагай,
Шагаа чаагай» деп ном делгелгези салдынган. Ында байырлалдың төөгүзүн,
чаңчылдарын, аъш-чемин, оюн-тоглаазын, аас чогаалын, ыры-шүлүүн болгаш оон-даа
өске сагылгаларын бижээн номнарны, чуруктарны дерээн. База ном делгелгезинде
немей «кажыктар» биле «шыдыраа» деп тыва оюннуң дериг-херекселдери салдынган. Делгелге
бүдүн февраль айның дургузунда уламчылаар.
Күске чылы
дээрге бир биче эргилде (цикл) деп адаар 12 чылдарның эге чылы болур болгаш
эргилдениң арткан он бир чылдарынга ол
күштүг салдарны чедирер деп санап турар.
Күске кончуг
– хензиг-даа бол,
Күчүтенни
ажып үнер.
Күске чылы
үнүп келди.
Күдүк базып чалбарыңар.
Шагаа –
тываларның эрте-бурун шагдан бээр өгбелерден дамчып келген ыдыктыг байырлалы.
Шагааның кол утказы – чыл эргилдезин демдеглээри, кыштың чыккылама соогунуң
часкы хаттар-биле солужарын өөрүп уткуп алыры, кышкы берге амыдырал адакталып,
ак чемниң элбек болурунуң эгезин байырлаары. Чаа чылдың эге айын «Ак ай» деп
адаар, ол сүт-биле кылган чемнер-биле холбашкан. Шагаа хамыктың мурнунда
бойдус-биле чолугуушкун азы оран-таңды-биле кижиниң чолукшууру.
Шагаа-найыр, чаларап кел,
Чаагай чолду хайырлап бер.
Демниг кылган чемивисти
Делгеп
салып, уткуулуңар!
(Ш.
Даржай)
