Дамыр ханым Улуг-Каътка

Ырлап чыдар кара сууңга

Дазыр шөлүң, шыктарыңга

Ынаам күштүг сөглеп четпес.

Төрээн черим сеңээ туткан

Төрээн оглуң сөңү бо-дур.

 

Монгуш Идам-Сүрүң

 

Монгуш Ыдыраанович Идам-Сүрүң – шүлүкчү, редактор, аас чогаал чыыкчызы, очулдурукчу, Тываның болгаш ССРЭ-ниӊ Чогаалчылар эвилелдериниӊ кежигүнү (1942, 1945).

Ол 1920 ч. апрель 30-де Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергейде Кара-Суг деп черге төрүттүнген. Үжүк-бижикти чайлаг школазынга өөренип алгаш, бодунуң чүткүлдүү-биле, типографияга өрүкчүлеп ажылдавышаан, «Тываның аныяктары» солунга корреспондентилеп турган. Ажыл-амыдыралының аайы-биле «Ленинчи орук» деп кожуун солунунга редакторлап, Тываның ном үндүрер черинге, Бии-Хем кожууннуң Тарлаг школазынга башкылап-даа ажылдаан.

Чогаал ажылын 1938 ч. эгелээн. Ооң чогаалдары республика солуннарынга, «Улуг-Хем» альманагынга доктаамал парлаттынып турган. 1944 ч. баштайгы «Шүлүктер» деп ному чырыкче үнген. Ийи чыл эрткенде «Төрээн чуртка» деп шүлүктериниң чыындызы парлаттынган. Чогаалдарынга бот-медерелин хостуг илереткени, дидим хамааты туружу, ниитилелдиң нарын-берге айтырыгларын көдүргени дээш, чогаалчылар шүгүмчүледип, репрессияга таваржып турганын билир бис. Оларның бирээзи Идам-Сюрюн Монгуш 1948 ч. буруудаттыргаш, чогаалдарын парладыр аргазы чок турган. Ол улустуӊ аас чогаалын чыырынга улуг үлүг-хуузун киирип, тыва улустуң хөй-хөй тоолдарын, ыр-кожамыктарын чыып бижип чораан.

Амгы үениң бот-тывынгыр композитору Орлан Ашак-оол ооң 1940 ч. чырыкче үнген «Өөрүшкүнүң дээди чурту» деп шүлүүнге чараш аялганы бижээн.

Идам-Сюрюн Ыдыраанович Маяковскийниң «Кым болурул?», «Чүнү эки дээрил, чүнү багай дээрил?» деп шүлүктерин, С. Щипачевтуӊ «Шушенскоеде бажыӊчыгаш» деп шүлүглелин, И. Крыловтуң басняларын, К. Чуковскийниң, К. Симоновтуң, С. Маршактың болгаш өске-даа чогаалчыларның чогаалдарын бедик деңнелдиг тыва дылче очулдургулаан.

Чогаалдарынга бот-медерелин хостуг илереткени, дидим хамааты туружу, ниитилелдиң нарын-берге айтырыгларын көдүргени дээш, чогаалчылар шүгүмчүледип, репрессияга таваржып турганын билир бис. Оларның бирээзи Идам-Сюрюн Монгуш 1948 ч. буруудаттыргаш, чогаалдарын парладыр аргазы чок турган.

Улуг шүлүкчү, чуртунуң, чонунуң чоргаар оглу Монгуш Идам-Сүрүң тыва чечен чогаалдың төөгүзүнге, хөгжүлдезинге балаттынмас ханы исти арттырган чогаалчы.

Ол 1970 ч. май 20-де мөчээн.

Дөңнүг-Чайлагга

Кырган адам чайлаа болгаш

Кыңчык чорааш, ындыг боор мен.

Аалдарга хонаш үлей

Аайлаштыр дискен ышкаш

Чараш дески дөңнериңни сактып чор мен...

Чашкы назын доруккуже

Чайлаам болгаш ындыг боор сен.

Орар, турар, базар черде

Олбук-худус дөжээн ышкаш

Чатты берген ногаан шыгың

Сактып чор мен.

Ием сүдүн эмген ышкаш

Ижип өскеш, ындыг боор мен

Эргим шыгың хээлендир

Ээртир-мыыртыр агып чыдар

Соок, таптыг кара сууңну

Чоктап чор мен.

Дөңнүг-Чайлаам! Сеңээ баргаш,

Дөмейлел чок ээ көөр мен,

Иемни дег сактып чоруур

Ийлээр чыгам ынак сеткил

Чайгаар боду оожургап,

Часкарлы бээр. (Монгуш Идам-Сүрүң)

                                                                                               

Материалды И. Д. Ооржак белеткээн.