Саая Майнак Онаңовичиниң 85 харлаанынга (1940–2006)

1 мая, Четверг

Саая Майнак Онаңович – хоочун башкы, билдингир чогаалчы, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, хөй чылдарда улус өөредилгезинге, уран чүүлге үре-түңнелдиг ажылы дээш, ТР-ниң өөредилге, культура яамыларының Хүндүлел бижиктери-биле, РФ-тиң Иштики херектер яамызының «Россияның ИХЯ-ның 200 чылы» база «М. А. Шолоховтуң төрүттүнген хүнүнден бээр 100 харлааны» деп медальдар-биле шаңнаткан.

Ол 1940 ч. май 1-де, Тывавыстың база бир онзагай ораны, Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы суурнуң Саадак арттың эдээнде Көк-Дөргүн деп черге төрүттүнген. Ооң эртем-билигже эге базымы Мугур-Аксының чеди чыл школазындан эгелээн, улаштыр Бай-Тал ортумак школазынга өөренген. 1963 ч. Кызылдың күрүнениң педагогика институдунуң төөгү, дыл салбырын дооскан.

Ол үелерде (1960–1961) республикага башкылар чедишпейн турганындан, Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг сес чыл школазынче ажылдадып чорутканы-биле, ооң күш-ажылчы намдары студент турда-ла эгелээн. Ол ажыл-амыдыралының 30 ажыг чылдарын өзүп орар салгалды өөредир, кижизидер буянныг ажыл-херекке балалбас изин арттырып, 1960–1987 чылдарда Бай-Тайганың Кызыл-Даг, Шуй, Чөөн-Хемчиктиң Чадаана, Баян-Тала, Мөңгүн-Тайганың Мугур-Аксы школаларынга башкылап, өөредилге эргелекчилеп, директорлап, улус өөредилгезин сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киирген.

Майнак Онаңовичиниң амыдыралының эрткен оруктарын «Көрбээн чүвези чок, көдүрбээн хөнээ чок» деп чоннуң чиге сөглээн үлегер домаа-биле холбаштырып болур. Ол башкылаашкындан аңгыда, өөредилге ажылдакчыларының профэвилел чөвүлелин даргалап, культура төвүнге килдис эргелекчилеп, күш-ажылче чонну хаара тудар төпке директорлап, пропагандистеп, лекторлап, төрээн кожуунунга ажылдап турган чылдарында «Меңги чечээ» деп чечен чогаал каттыжыышкынын удуртуп турган. Ажыл-амыдыралының аайы-биле Кызылга көжүп келгеш, «Эне сөзү» солуннуң культура килдизиниң редакторунга журналистеп, Тываның дыл, литература, төөгүзүнүң эртем-шинчилел институдунуң дыл, бижик секторунуң эртем ажылдакчызынга 1997 ч. чедир ажылдааш, 2003 ч. чырыкче үнген «Тыва дылдың тайылбырлыг словарының» бирги томунуң тургузукчуларының бирээзи бооп, дыл эртемин сайзырадырынга база үлүг-хуузун киирген. «Улуг-Хем» сеткүүлүнүң харыысалгалыг секретарынга 2001–2004 чылдарда ажылдап, чогаал ажылын эгелеп чоруур аныяктарга билдилиг арга-сүмезин кадып, деткимчезин көргүзүп чораан. Бүдүш-чаңы оожум, топтуг, бөдүүн, кандыг-даа байдалда улуг-биче кижилер-биле чугаалажыр эпти тып алыр, ажылынга бердинген, олче шымныга берген чоруур. Ол каяа-даа ажылдап чорааш, харыысалгалыг болуп, чоннуң хүндүткелин чедип ап чораан.

Чымыштыг ажыл-иш-биле чеже-даа хостуг үе чок турган болза, бойдустан салым-чаяанныг болганы-биле сеткил-чүрээниң сырынналын, аялгазын, өөрүшкүзүн бодунуң чогаалдарынга уран сөстүң күжү-биле сиилбип чораан. Ооң өөреникчи тургаш бижээни «Өскүстүң сөзү» деп шүлүү 1957 ч. «Сылдысчыгаш» солунга парлаттынган. Оон эгелээш-ле шүлүктери республика солуннарынга, «Улуг-Хем» сеткүүлүнге доктаамал парлаттынып келген.

Саая Майнак элээн хөй чечен чогаал номнарын бижип, чырыкче үндүрген. Ооң аңгы-аңгы чылдарда үнген номнары: «Бүзүрел» (1978), «Шалың» (1990), «Уян ырым» (2001), «Кижилерге ынаам кончуг» (2005), «Эретот» (2007), «Салым аагы» (2000), «Мөңге чуртум – Мөңгүн-Тайга» (2001), «Чурттаар, чурттаар…» (2003), «Аа богда» (2005), «Дуруяалар ужуп турда…» (2007). Шилиндек шүлүктери Кызылдың башкы колледжиниң сургуулдарының өөредилге номунче, «Тыва шүлүк чогаалының антологиязынче» (2014) кирген. Тываның сураглыг композиторлары: Хүреш-оол Дамба, Базыр-оол Чүлдүм-Сүрүң, Борис Чамбыт, Владимир Серен чогаалчының 30 ажыг шүлүктеринге чараш аялгаларны чогааткан, олар чоннуң ынак ырылары апарган. Шүлүктериниң ырылар апарган дискизи «Ынакшылды сүзүк кылгаш, ырлаарындан эрикпээн мен…» деп аттыг (2007) чырыкче үнген.

База бир тускай үннүг чогаалчы-башкывыс Саая Майнак Онаңовичиниң чогаалдары тыва чечен чогаалдың хөгжүлдезинге, ооң төөгүзүнге база өөредилге шугумунга киирген үлүг-хуузу хемчээттинмес онзагай арын болуп, номчукчуларның сагыш-сеткилин хөлзедиптер уян-сырынныг, делгем хөөнү-биле уттундурбас.

Чоргааралым чогум чүдел?

Амгы шагда чурттаар кылдыр төрүттүнген

Аксым-кежии, чоргааралым чогум чүдел?

Ааттынган кавайымдан, бөдей өөмден,

Аазын эмген ие-черден эгелээн боор.

Аяс, бүргег кандыг-даа хүн өже бербес

Ажыл-ишчи тура-соруум кайыын келген?

Өөредилге, ажыл-ишке чүткүлдүүмден

Өзүмүн ап, дазылданып эгелээн боор.

Авазынга ажы-төлдүң ынаа-ла дег,

Ада-чуртка ынакшылым кайыын келген?

Өлүрүкчээ дүжүп бербээн маадырларның