Оолдуң, кыстың овурларын

Ол-ла олчаан ойнай кааптар,

Онза өткүт ырлагылаар

Ойлук чок-ла артизивис.

 

Луиза Сентябрьовна Мортай-оол – билдингир ыраажы, шии артизи, Тыва Республиканың алдарлыг болгаш Улустуң артизи (2005, 2021), Уран чүүлдүң Хүргүлек Коңгар аттыг Чазак даргазының шаңналының ийи дакпыр лауреады, Тываның «Чылдың тергиин артизи» деп аттың эдилекчизи (2002).

Ол 1965 ч. апрель 27-де, Улуг-Хем кожууннуң Көк-Чыраа сумузунга, хөй ажы-төлдүг өг-бүлениң дун уруу болуп төрүттүнген. Авазы Светлана Оюновна Бирилей Шагаан-Арыг 2 дугаар ортумак школазынга бүгү назынында орус дыл, чогаал башкылап ажылдаан. Ус-шевер, арыг-силигге ынак, уругларынга чараштап тургаш платьелер даараар турган. Ачазы Сентябрь Донгакович оожум, топтуг бүдүштүг, Улуг-Хая совхозунга инженер-механик бооп ажылдап чораан. Көк-Чыраа школазының 8-ки клазынга чедир өөренгеш, Шагаан-Арыгның 2 дугаар школазын эки демдектерлиг дооскан.  

1986 ч. Москваның Гнесиннер аттыг хөгжүм академиязының «хөгжүмнүг комедия артизи» деп тускай мергежилин чедип алгаш, Тываның национал театрынга баштайгы ажыл-ишчи намдарын эгелээн. Амыдыралының 40 ажыг чылдарын, ооң бүгү-ле чырык хүннерин бо хүннерге чедир, культурага, уран чүүлге бараалгадып чоруур. Ол хире хөй чылдар дургузунда ооң шиилерге ойнаан овур-хевирлерин шуптузун чыскаап бижииринге үе херек база бо арынга сыңмас-даа. Каш-ла чижек: В. Көк-оолдуң өлүм чок «Хайыраан ботта» – Караны, К-Э Кудажының «Долуманың хуулгаазынында» – аныяк тракторист оол бооп хуулган Долуманы, Э. Мижиттиң «Өргүлдеде» – кырган-аваны, У. Шекспирниң «Он ийи дүнде» – Оливияны, Х. Ширин-оолдуң «Эгил, эжим, эгилде» – Хеймер кадынны дээш, өске-даа овур-хевирлерни ойнааны бир-ле хуулгаазын салым-чол. Ол дээрге-ле ооң мергежилинге ынаа, сагыш-сеткилинден бердингени, бодунга негелделии, даанган овур-хевиринге харыысалгалыы. Топтуг-шириин, кажар-оптуг, хөглүг-баштак дээш, аңгы-аңгы уттундурбас овур-хевирлерни тывызыксыг ойнап, көрүкчүлерниң ынакшылын, үнелелин чаалап ап, бодунуң бир-ле кайгамчык тускай үнү-биле ырлаар артист.

Театрның ажыл-амыдыралының идепкейжизи, ооң бурунгаар хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киирип, янзы-бүрү төлевилелдерниң эгелекчизи, сорук киирикчизи. Чижээ: «Ак куштуң ырылары», «Романстар кежээзи» деп ыры уран чүүлүнүң мөөрейлери бедик деңнелдиг эрткен хемчеглерниң бирээзи.

Чырык чер кырынга чурттап чорааш, янзы-бүрү аргаларны ажыглап тургаш, тура дүшпейн, бодуңга хереглээн чүүлүн шыдавыже дилеп, сурагланза, кандыг-даа байдалдан үнер барымдаазын, «эжиин» дөмей-ле тып алыр дижир. Көрүкчүлерниң дыңнаксаар, сонуургаар ынак артизи Луиза Мортай-оолдуң бодунуң амыдыралында кыйгызы: «Сураанын тывар, күзээнин чедер!».

«Уран чүүлдүң быжыг өзээн салган үндезилекчилери, театрның сураглыг артистериниң шиилерге ойнаарын караам-биле көрүп, оларның аразынга чагыг-сөзүн, арга-сүмезин дыңнап, «чырык школазынга» өөренип, дадыгып өзер аас-кежиктиг болганым, артист болур салым-чаяанымга улам-на бурунгаар дөгүм,  кадыр-бертке тура дүшпес быжыг даянгыыш болган. Эң-не магадап, көөр ынак артизим Тываның Улустуң артизи Дадар Барыңмаа турган. Олар-биле кады шиилерге ойнап, ырлажып чораанымга сеткилимден чоргаарланып чоруур мен.

РФ-тиң алдарлыг артизи, Тываның Улустуң артизи Алексей Ооржак биле Тываның Улустуң чогаалчызы Эдуард Мижиттиң В. Көк-оолдуң «Хайыраан бот» деп шиизинге үндезилеп тургусканы «Седип биле Кара» деп легенда-шиизинде Караның овур-хевирин меңээ дагзып, идегеп, бүзүрээнинге канчаар-даа аажок  амырап, амга чедир өөрүп чоруур мен. 15 чыл ажыр ол рольду улуг үнелел-биле, бедик көдүрлүүшкүннүг ойнадым.

Бичиимден-не танцылап турарымны сактыр мен,  школага көрүлделерге бо-ла танцылаар турдум, ооң-на салдары боор, ол үеде, чаа-ла телевизор тыптып турда, бир-ле дугаар аңаа бут бажында танцылап турар, хөлде салдаан куу куштар-даа ышкаш, кылаңайнып турар тапочкаларлыг (пуанты), ак хептерлиг уругларны көргеш, чарашсынып, оларга дөмей болуксаанымны черле утпас-тыр мен, ол-ла олчаан балет артизи болуп, танцылаан болзумза деп бодал мени дүвүредир апарган, ол чашкы шаамның чараш күзели дуу оранга черле бүдер боор» – деп, ол баштактаны аарак чугааланыр болду.  

Луиза Мортай-оол чымыш ижи хайныккан чырык театрның сценазында, уран чүүлдүң оруунда бодунуң катаптаттынмас овур-хевирлери, арга-дуржулгазы болгаш онзагай аян сырынныг үнү-биле чоннуӊ,  эш-өөрүнүң хүндүткелин чаалап ап чоруур, бедик тура -соруктуг, база бир онзагай  ыраажы, артист.

Ховар үннүг, салым-чаяанныг артизивиске ТР-ниӊ А. С. Пушкин аттыг ном саӊыныӊ мурнундан төрүттүнген хүнүн таварыштыр чылыг, чымчак байырывыс чедирбишаан, хөй санныг көрүкчүлериниң өмүнээзинден быжыг кадыкшылды, кежик-чолду күзевишаан, сагыш-сеткилди сарынналдырып кээр ырылары, хуулгаазынныг овур-хевирлери-биле ам-даа чоннуң сонуургалын оттуруп, хей-аъды кезээде бедик болурун йөрээдивис!

 

Материалды А. С. Пушкин аттыг ном саңының

редактору И. Д. Ооржак белеткээн.