Өгбелерниң чаңчылдарын

Өскелевээн шынчы Тывам.

Сарыг шайын, хойтпаан ижип,

Чадыккан мен, доруккан мен...

 

Монгуш Алдын-оол Мандыкович – эмчи, шүлүкчү, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.

Ол 1944 ч. октябрь 3-те Сүт-Хөл кожууннуң кадыр-берт, бизең хаяларлыг, кайгамчык бойдус чурумалдыг, ховар чараш аң-меңниң турлаа Шом-Шумга төрүттүнген.

Суг-Аксынга база Кызылдың 2 дугаар школаларынга өөренип чораан. Школа соонда, Томскиниң эмчи институдунче дужаап алгаш, ону чедиишкинниг дооскан. Тускай мергежилдиг аныяк эмчи Чадаананың, Чаа-Хөлдүң төп эмнелгелеринге ачы-буянын көргүзүп, улуг эмчизи кылдыр ажылдаан. 1989 ч. эгелээш, Арыг-Үзүү, Хайыраканның салбыр эмнелгелеринге, Улуг-Хемниң Шагаан-Арыгга кожуун эмнелгезиниң шыырак дээн эмчилериниң бирээзи бооп, биче сеткилдиин, ачы-буянын көргүзүп чораан, авыралдыг эмчи.

Ол харыысалгалыг ажылынга бодун бүрүнү-биле бердинип чораан-даа болза, чогаал бижиир хостуг үелерни база тып ап чораан. Ооң шүлүктери республика солуннарынга, «Улуг-Хем» сеткүүлүнге парлаттынгылаан. Эмчи шүлүкчүнүң шүлүктеринде төрээн черинге, ооң бойдузунга, чонунга ханы ынакшылын илереткен, чараш деңнелгелер-биле долдунган шүлүктер номчукчуларның сеткил-сагыжын доюлдуруп, бодандыра бээр одуруглар эвээш эвес. Баштайгы шүлүү «Тыва чүден эгелээнил?».

Чогаалчы чок болган соонда, «Авазынган Сүт-Хөлүм» (2004) деп шүлүктериниң чыындызын билдингир чогаалчы Маадыр-оол Ховалыг редакторлааш, үндүрген.

Шылгараңгай чогаалчы Эдуард Донгак Алдын-оол Монгуштуң шүлүктеринге бедик үнелелди берген: «Чогаал бижип олурар болзуңза, чүгле одааң долгандыр боданмайн, ниитилел хөгжүлдези даарта эвес, ырак талыгырда канчап баарын өттүр көөр апаар сен Алдын-оол Мандыкович бөгүн тыва чоннуң чамдыызының кандыг орукче бар чыдарын эскерип, ону дорту-биле бижээн чогаалчы. Шүлүктеринде кымга-даа дөмейлешпес, дыл-домаанда бир янзы аян, хөөннер, утка барын эскерер бис. Төрээн черинге ынаан ырлаан эмчи-чогаалчыны бодум хуумда Сүт-Хөлдүң салым-чаяанныг шүлүкчүзү деп санаар мен».

Ол 2001 ч. январь 4-те мөчээн.

Айлыг, хүннүг өртемчейде

Азыранды улус көвей.

Аваларлыг кижилерге

Адааргавас бодаарга-даа,

Улай хандыр бодай бергеш,

Улуг тынар апарган мен.

 

Аадып, чайгаан кавайлыымдан

Авайымны көрбээним шын,

Шаанда меңээ ындыг салым

Шаажы-биле дөмей чорду.

Дөргүл-төрел кижилерим

Дөлем черже дөгүдүп каан.

Авыралдаан ачызында

Айлыг, хүннүг чурттап чор мен.

Тыва чүден эгелээнил?

Тыва чүден эгелээнил?

Дыңгылдайдан, хөөмейден,

Чаштың эге алгызындан

Чарын салган аңчылардан.

Шуурууннуң дамдызындан,

Шуваганчы тоолундан,

Алдан дөрттүң девижинден,

Анай, хенче чиилээжинден.

Тыва чүден эгелээнил?

Тыным болган төрээн чурттан,

Улуг-Хемде, Эрзин, Тесте

Урук туткан чылгычыдан,

Хоор-сарыг тараалардан,

Кобальтыдан, асбестен,

Оттуг, шоваа карактарлыг,

Оолдардан, кенээттерден. (Алдын-оол Монгуш)

 

Материалды И. Д. Ооржак белеткээн