Арапчор Алексей Дүгеровичиниң 100 харлаанынга (1924–2009)

3 сентября, Вторник

Шүлүкчүнүң маңын салбаан шүлүктери,

Чүс-чүс чылда аравыска мөңге чурттаар...

Арапчор Алексей Дүгерович – алдарлыг башкы, шүлүкчү, аас чогаал чыыкчызы, РСФСР-ниң школаларының алдарлыг башкызы, ТР-ның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү чораан.

Ол 1924 ч. сентябрь 3-те, тараалаң бай Таңды кожууннуң Межегейде Эртине-Булак хүрээзиниң чанынга чурттап чораан ажылчын өг-бүлеге төрүттүнген. Алексей 5 харлыындан эгелээш-ле, өскүс амыдыралдың аар-бергезин көрүп эгелээн, ону Улуг-Хем кожууннуң Хендерге сумузунда кырган ада-иези өстүрген. Аңаа Арапчор деп атты лама башкы сагыл четтирип адап берген. Сөөлүнде барып, ол ады фамилия болган.

Ол Баай-Хаактың эге школазынга, ооң соонда Кызылдың 2 дугаар школазынга өөренип чораан. 1942 ч. күзүнүнде Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайга эге школазынга башкылавышаан, бот-өөредилге-биле Кызылдың күрүнениң башкы институдун дооскан. Ооң башкылап ажылдаваан школалары ховар, 36 чыл дургузунда, амыр-дыжын харамнанмайн, 1 класстан 10 класска чедир үзүктел чок, билдилиг башкылап, аныяк өскенни эртем-билигге өөредип, кижизидип чораан. 1978 ч. эгелеп, «Шын» солунга сургакчылап ажылдаан. Ажылдап турган үелеринде республиканың бүгү кожууннарындан хоочун башкыларның арга-дуржулгазын, чылдың дөрт эргилдезинде ажыл-ижи чымыштыг малчыннарның амыдыралын, салым-чаяанныг культура ажылдакчыларының дугайында барымдаалыг очерктерни, орук демдеглелдерин хөйү-биле бижип, парлалга арыннарынга чырыткылаан.

Алексей Арапчор 1986 ч. эгелээш, 1994 ч. чедир Тываның эртем-шинчилел институдунга аас чогаал чыыр талазы-биле үре-түңнелдиг ажылдап келген. Ол Тываның аңгы-аңгы булуңнарын кезип, эртем-шинчилел ажылынга улуг ужур-дузалыг аас чогаалының барык шупту хевирлерин чыып бижээш, институттуң бижимел фондузунга арттырган. «Тыва улустуӊ мифтери болгаш тоолчургу чугаалары» деп чыынды номну 1995 ч. Тываныӊ ном үндүрер черинге үндүрген. Ооң белеткээни бо ном аас чогаал эртеминге көскү болуушкун болбушаан, ылаңгыя өөредилге черлеринге болгаш аас чогаалды сонуургап чоруур бүгү кижилерге улуг ужур-дузалыг болган. Ооң чыып бижээн мифтериниң чамдыызы «Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүк улустарының аас чогаалының тураскаалдары» деп серияның 60 томунуң бирээзи «Тыва мифтер, тоолчургу болгаш төөгү чугаалар» деп номда кирген.

Алексей Дүгерович ат-алдары чүгле башкы, журналист, аас чогаал чыыкчызы эвес, ол өскелерге дөмейлешпес, тускай үннүг шүлүкчү. Баштайгы шүлүү «Ынак-тыр мен», 1943 ч., «Дайынчы кыйгы» деп шүлүктер чыындызынга парлаттынган. Шүлүктериниң бирги чыынды ному 1964 ч. чырыкче үнген. «Кадарчының ыры» (1964), «Сеткилдиң ыры» (1967), «Идегелдиң отчугажы» (1971), «Өшпес оттар» (1975), «Хайгаарал» (1981), «Эр салым» (1991), «Чалым кырлап, чаңгы дыңнап» (2004) деп шүлүктериниң чыындылары төрээн чериниң чурумалдыг бойдузун, ажыл-ишчи чоннуң күш-ажылын, аразындан суг акпас быжыг найыралын, ырлап четпес ынакшылын бижээн хемчээли кыска, артык сөстер чок шүлүктери номчукчуларның сонуургалын оттурган. Бичиизинден тура аас чогаалын дыңнап өскен, ону сонуургаар болгаш бодунуң лириказынга аас чогаалының уран аргаларын нептереңгей ажыглаар турган. Ооң хөй-хөй шүлүктеринге сураглыг композиторлар А. Чыргал-оол, Р. Кенденбиль болгаш өскелер-даа чараш аялгаларны чогаатканнар. 1998 ч. «Чүректе идегел» деп тоожузу үнген. Ол чыындыда авторнуң аңгы-аңгы чылдарда бижээн чогаалдары, делгереңгей бижээн очерктери кирген.

Арапчор Алексей Дүгеровичиниң ажыл-ишчи чогаадыкчы намдары, тыва чогаалдың сайзыралынга киирген үлүү уран чогаалга база бир онзагай үнү арттырган.

Ат-сураглыг башкы, салым-чаяанныг шүлүкчү Алексей Дүгерович 2009 ч. мөчээн.

Алдарлыг башкы, шүлүкчү, аас чогаал чыыкчызы Арапчор Алексейниң 100 харлаанын таварыштыр ооң шүлүктериниң, проза чогаалдарының номнарын А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңында делгээн.

Кыска шүлүктер

Боогдал билбес күзел барда,

Бодуңну сен куду көрбе.

Эштериңден артык мен деп

Эшкедээри оон дора.

***

Хииктелдир чаңнап боор сен,

Кижилерни хомудатпа.

Коргулчундан сорбуланыр,

Хомудалдан балыгланыр.

***

Айыыл келзе кижилерни