Шээр малды семиртирде

Шеми-Бажы сериин чайлаг.

Арбын малды өстүрерде

Ажык-Бажы амыр чайлаг.

(А. Тамба-Сүрүң)

 

Тамба-Сүрүң Александр Чаш-оолович – Тываның баштайгы чогаалчыларының бирээзи, шүлүкчү, башкы, журналист,Тыва Арат Республиканың Чогаалчылар Эвилелиниң эң баштайгы кежигүннериниң бирээзи, удуртулга ажылдарының хоочуну чораан.

Ол Таңды-Тывазының Даа (амгы Чөөн-Хемчик) кожуунунуң чурумалдыг чараш булуң Шеми сумузунуң Узун-Кара-Сугнуң Белдиреш деп черге, 1914 ч. чайның баштайгы айы, июнь 1-де, Куулар Долушпай оглу Чаш-оол биле Көк-кадай (Ольга Васильевна – адазы орус садыгжы кижи чораан) төрүттүнген. Бичиизинден-не ажылгыр, кежээ оол, 7 харлаптарга, Тывага школа чогундан, Чадаананың алдыы хүрээзинге өөредири-биле ачазы чедирип каан. Ол хүрээни чурум-сагылгалыг, эки өөредилгелиг дооскан боорга, хүрээниң улуг лама башкылары Тибетче эмчи-лама сургуулунче барып өөренир кылдыр шиитпирлээн. Ынчан Тывага улусчу революция тиилээн, эрге-чагырга чаарттынып турда, 1925 ч. Тамба-Сүрүң хүрээден дургуннап үнгеш, аалынга чанып келген. Ол-ла олчаан ынаар барбаан, хүрээ-хииттен чарылган.

Үениң негелдези-биле, ол 1930 ч., Чадаанага чаа тыва бижикке өөренген. Ынчан чаа үжүк-бижикти башкылап келген башкылар – Киров (Шунчук-оол), Тока, Даржаа сугларның ачызында, хүрээге өөренип турганындан чадавас, чүве шиңгээдип алыры дүрген, алызындан сундулуг оол, үш-дөрт хонганда-ла, бижип, номчуп, санап турар апарган. Оон Шемиге түр када башкылап эгелээн. Ол эртем-билиин улам-на бедидип алыры-биле, 1931 ч. Кызылга, бижик билир кижи боорга, чогаалчы Байкара Хөвеңмейниң ажылдап турганы, республика типографиязынга ажылдадып каан. Беш чыл хире ажылдааш, кадыының байдалы-биле, арыг агаарлыг, аржаан сугларлыг Чөөн-Хемчик кожууннуң Теве-Хая, Чыргакы, Шеми, Кызыл-Даг, Ак-Туруг суурларынга бижик башкылап, 800 ажыг кижини тыва бижикке өөреткен.

1938 ч. Тывага журналист кадрлар чок турганындан «Тываның аныяктары» солунга аныяк корректорлар сургакчызы болуп ажылдай берген.

Партия, чазактың айтыыышкыны-биле 1939 ч. сентябрь 1-ден эгелеп Чөөн-Хемчик кожууннуң комитединиң бирги секретарынга ийи чыл ажылдааш, база катап «Тываның аныяктары» солуннуң редакциязынга ажылдай берген. 1949-1958 чылдарда Шемиде эң баштайгы тургустунган «Большевик» колхозтуң үндезилекчилериниң бирээзи болуп, нам үүрүнүң секретарынга, Культура бажыңын удуртуп, школа интернатка ус-тывыш, почта, райпо черлеринге эргелекчилеп ажылдаан. 1942 ч. эгелеп, «Ленинчи орук» солуннуң харыысалгалыг секретарынга, редакторунга, «Шын» солуннуң тускай корреспондентизи болуп ажылдап чораан.

Ол үеде-ле Александр Тамба-Сүрүңнүң чогаалчы деп ат-сураа Тывага тарай берген. Баштайгы шүлүктери «Уран-чечен аныяктар», «Хеймер карам» 1935 ч. көстүп келгилээн. Тыва чечен чогаалдың төөгүзүнге кирген, чоннуң ынак ырызы апарган, эң делгерээн чогаалы «Шеми-Бажы сериин чайлаг» (1936). «Төрээн чуртувус» (1942), «Хат» (1965), «Шеми хемим» (1977) деп чогаалдар чыындызының автору. Төөгүлүг темага бижээни «Оттукай» деп тоожузу «Шеми хемим» деп номунда, Алдан-маадырларның тура халыышкынының төөгүзүн проза чогаалынга эң баштай чырыткан чогаалчыларның бирээзи.

Александр Чаш-оолович 9 ажы-төлдүң үлегерлиг адазы, оларын амыдыралдың делгем оруунче төлептиг, мөзү-бүдүштүг кижилер кылдыр аъткарган.

Ол 1971 ч. мөчээн соонда, Улустуң чогаалчызы А. Даржай 1977 ч. «Шеми хемим» деп чогаалдар чыындызын редакторлааш, чырыкче үндүрген.

Шеминиң ховар салым-чаяанныг оглу, хоочун чогаалчы Александр Тамба-Сүрүңнүң тыва чечен чогаалга киирген үлүг-хуузу онзагай черни ээлеп арткан.

«Тыва дылдың база бир шылгараңгай өгбези Александр Тамба-Сүрүң – тыва чоннуң чечен чогаалының ак өөн өглешкен онзагай салым-чаяанныг чогаалчы. Башкы, журналист, чогаалчы. Ол буянныг кижи – мээң башкым» – деп, Улустуң чогаалчызы, сураглыг эртемден М. Б. Кенин-Лопсан бижээн.

Сактырымга ачам дириг,

Шавыдарын мунуп алган,

Суму чонун, эргип кезип,

Суртаал номчуп чораанзыг боор.

Кеди шынын сураар болза,

Келир өйже чүткүп чораан

Ажылчын, башкы редактор,

Агитатор, чогаалчы-даа, ...

Кымдан эргим ачам чагыы,

Күчү күжүм немеп чорзун. (чогаалчының оглу С. Куулар)

   

Материалды И. Д. Ооржак белеткээн.