Алексей Боктаевич Чыргал-оол – РСФСР-ниң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, Тыва АССР-ниң улустуң артизи, СССР-ниң композиторлар эвилелиниң кежигүнү, бирги шылгараңгай композитор, актёр, дирижёр, башкы, хөй-ниитичи, ыры-хөгжүмнүң идепкейлиг башкарыкчызы, дагдыныкчызы чораан.

Ол 1924 ч. апрельдиң 24-те бажы бедик Бай-Тайга кожууннуң чурумалдыг чараш ораны Шуйга малчын араттың өг-бүлезинге ийи дугаар оглу бооп төрүттүнген. Адазы Кара-Донгак Бокташ – дииң караа чандыр салбас, ат-сураглыг аңчы, авазы Салчак Мызык ырлаарынга ынак чораан.

Алексей Боктаевич орус нациялыг херээжен Евдокия Ивановна-биле чурттааш, бот-боттарын хүндүлежир, үлегерлиг интернационалчы өг-бүлени Тывага эгелээн кижилерниң бирээзи.

Ооң хөгжүмге сонуургалы элээди чылдарында-ла көстүп эгелээн. Ол ырлаарынга, хөөмейлээринге, ылаңгыя тыва улустуң тоолдарын чараш аялгалар-биле каастап, тыва хөгжүм херекселдеринге ойнаар турган.

«Силерниң оглуңар ырлап төрүттүнген боор, аялганы чаңгыс катап дыңнааш, оон черле часпас-тыр» – деп, улус ооң ада-иезинге бо-ла чугаалаар турган. Кызыл-Мажалыктың эге чада дөрт чыл школазынга үжүк-бижик-биле танышкан. Бичии Чыргал-оол угаан-сарыылы быжыг, эртемнерге сундулуг боорга, 1940 ч. Кызылдың өөредилге комбинадынче өөредип киирген. Ол окпан-чикпен, эрес-шоваа оолдарның санынга кирип, эштерин хөглеткен, бир-ле каттырынчыг чүүлдү тып алган турарын башкылары эскерер турган. Ындындан хөгжүмге салым-чаяанныг оолду, ол үеде чаа ажыттынган, театр студиязының актёр салбырынга өөренири-биле чалаан. Аңаа хүлээп алган сургуулдарны ТАР-ның Чазааның Москвадан чалап эккелген тускай эртемниг башкылары өөредип турган. Чижээ: ырлаарынга – хормейстер Сергей Булатов, ыры-хөгжүмге Аксенов Алексей, а театр мергежилинге – тыва театрның үндезилекчизи, режиссёр Иван Яковлевич Исполнев.

Алексей Чыргал-оол театр студиязынга өөренип турган чылдарында, актёрнуң чогаадыкчы арга-мергежилин шиңгээдип, шыырак дээн сургуулдарның санынга кирип, ырлаарынга база ырылар чогаадып бижииринге баштайгы базымнары ажыттынган. Ол 1944 ч. Улустуң чогаалчызы С. Сарыг-оолдуң «Чымчак салгын» деп шүлүүнге баштайгы аялганы чогааткан. Ук ыр сагыш-сеткилди доюлдуруп кээр чымчак, чылыг аялгазы-биле дүрген тарап, чоннуң ынак ырызы апарган.

1945 ч. актёр мергежилди чедиишкинниг дооскаш, театрга сорук кириишкинниг ажылдап эгелээн. Салым-чаяанныг аныяк шии артизи каш чылдар иштинде уттундурбас овур-хевирлерни тургузуп, янзы-бүрү рольдарны театр сценазынга диригжидип, чонга бараалгадып турган.

Тыва улустуң ырларын сайзырадыр талазы-биле улуг ажылды кылган башкызы Алексей Аксёновтуң сүмези-биле 1951 ч. Казань консерваториязынче өөренип чорупкан. Тывага паспорт бүрүткелиниң үезинде адын ынак башкызының ады-биле Алексей деп солудуп алган. Башкызының арга-сүмези, өөреткени-биле ыры-хөгжүмнүң теориязын, ноталар туружун, чогаал композициязын шиңгээдип алганы-биле «эң-не тергиин» дээн сургуулдарның аразынга көскүзү-биле илерээн. Диплом ажылынга «Алдан-Маадыр» деп ыры-хөгжүмнүг поэманы ойнааш, бедик үнелелди алган. Ол симфониктиг поэма-биле кады бистиң национал ыры-хөгжүм уран чүүлүн чалгынналдырган, бүгү делегейже тыва хөгжүмнү ужудуп үндүрген, эң баштайгы композитор. .

Чыргал-оол Алексей консерваторияны дооскаш, музыка школазынга, удавайн уран чүүл училищезиниң бирги директору кылдыр томуйлаткан. Алексей Чыргал-оолдуң ырылары амгы бо хүннерде улам улуг үнелелди ап, чоннуң эң-не ынак, күүсеттингир ырыларынга хамааржыр. Ыр бүрүзүнүң аяны – тыва улустуң хөгжүм аас чогаалының үндезин аялгаларындан боттанып үнген, амгы бо үеге чедир 200 ажыг ырларның автору.

Дыка хөй тыва композиторларның оруун актап, оларны өстүрер талазы-биле арга-дуржулгазын чедирип, чедер-четпезин айтып, сүмелээр, оларның мергежил деңнелин көдүреринге үлүг-хүүзүн киирип чораан дагдыныкчы-башкызы. Сураглыг композиторувустуң адын мөңгежидип Шуйнуң көдээ культура бажыңын база Кызылдың уран чүүл колледжин адааны ооң арыг аяалгаларының база бир судалы дээрзи бадыткал.

Алексей Боктааевич Чыргал-оол – тыва культураны, уран чүүлдү чаа-чаа бедиктерже көдүрлүрүнге, бурунгаар базымнар кылырынга бүгү билиин, күжүн, мергежилин харам чокка өргүп чораан база бир ховар, онзагай кижилерниң бирээзи. Ол Тываның ыры-хөгжүм чогаалының фондузунга үнелеп четпес эртине байлакты арттырган.

Тыва хөгжүмнүң адазы, тускай симфониктиг улуг ыры-хөгжүм чогаалының эге таваан салгаш, балалбас исти арттырган, баштайгы ачы-хавыяалыг композитор.

Ол кезээде бистиң алдарывыс, чоргааралывыс бооп артар.

«Композитор болуру улуг аас-кежик. Чонга билдингир, чараш, чонну ажыл-ишче хей-аът киирер чаа-чаа чогаалдарны бижиири хүндүлүг хүлээлге.

Уран чүүл сургаалдыг улуг күш, ол кижилерни мөөңнээриниң күчүлүг чепсээ болур. Композитор кижи күүседикчи чокта «үн чок кижи-биле дөмей» дижир»... (А. Чыргаал-оол).

Материалды И. Д. Ооржак белеткээн