Алексей Боктаевич
Чыргал-оол – РСФСР-ниң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, Тыва АССР-ниң
улустуң артизи, СССР-ниң композиторлар эвилелиниң кежигүнү, бирги шылгараңгай
композитор, актёр, дирижёр, башкы, хөй-ниитичи, ыры-хөгжүмнүң идепкейлиг
башкарыкчызы, дагдыныкчызы чораан.
Ол 1924 ч. апрельдиң
24-те бажы бедик Бай-Тайга кожууннуң чурумалдыг чараш ораны Шуйга
малчын араттың өг-бүлезинге ийи дугаар оглу бооп төрүттүнген. Адазы Кара-Донгак
Бокташ – дииң караа чандыр салбас, ат-сураглыг аңчы, авазы Салчак Мызык
ырлаарынга ынак чораан.
Алексей Боктаевич орус нациялыг
херээжен Евдокия Ивановна-биле чурттааш, бот-боттарын
хүндүлежир, үлегерлиг интернационалчы өг-бүлени Тывага
эгелээн кижилерниң бирээзи.
Ооң
хөгжүмге сонуургалы элээди чылдарында-ла көстүп эгелээн. Ол ырлаарынга, хөөмейлээринге,
ылаңгыя тыва улустуң тоолдарын чараш аялгалар-биле каастап, тыва хөгжүм
херекселдеринге ойнаар турган.
«Силерниң оглуңар ырлап төрүттүнген боор, аялганы чаңгыс
катап дыңнааш, оон черле часпас-тыр» – деп, улус ооң ада-иезинге бо-ла чугаалаар турган.
Кызыл-Мажалыктың эге чада дөрт чыл школазынга үжүк-бижик-биле танышкан. Бичии
Чыргал-оол угаан-сарыылы быжыг, эртемнерге сундулуг боорга, 1940 ч. Кызылдың
өөредилге комбинадынче өөредип киирген. Ол окпан-чикпен, эрес-шоваа оолдарның
санынга кирип, эштерин хөглеткен, бир-ле каттырынчыг чүүлдү тып алган турарын
башкылары эскерер турган. Ындындан хөгжүмге салым-чаяанныг оолду, ол үеде чаа
ажыттынган, театр студиязының актёр салбырынга
өөренири-биле чалаан. Аңаа хүлээп алган сургуулдарны ТАР-ның Чазааның Москвадан
чалап эккелген тускай эртемниг башкылары өөредип турган. Чижээ: ырлаарынга –
хормейстер Сергей Булатов, ыры-хөгжүмге Аксенов Алексей, а театр мергежилинге –
тыва театрның үндезилекчизи, режиссёр Иван Яковлевич Исполнев.
Алексей Чыргал-оол театр
студиязынга өөренип турган чылдарында, актёрнуң чогаадыкчы арга-мергежилин
шиңгээдип, шыырак дээн сургуулдарның санынга кирип, ырлаарынга база ырылар чогаадып
бижииринге баштайгы базымнары ажыттынган. Ол 1944 ч. Улустуң чогаалчызы С. Сарыг-оолдуң «Чымчак салгын» деп шүлүүнге баштайгы аялганы чогааткан. Ук ыр
сагыш-сеткилди доюлдуруп кээр чымчак, чылыг аялгазы-биле дүрген тарап, чоннуң
ынак ырызы апарган.
1945 ч. актёр
мергежилди чедиишкинниг дооскаш, театрга сорук кириишкинниг ажылдап эгелээн. Салым-чаяанныг
аныяк шии артизи каш чылдар иштинде уттундурбас овур-хевирлерни тургузуп, янзы-бүрү
рольдарны театр сценазынга диригжидип, чонга бараалгадып турган.
Тыва улустуң ырларын
сайзырадыр талазы-биле улуг ажылды кылган башкызы Алексей Аксёновтуң
сүмези-биле 1951 ч. Казань консерваториязынче өөренип
чорупкан. Тывага паспорт бүрүткелиниң үезинде адын ынак башкызының ады-биле
Алексей деп солудуп алган. Башкызының арга-сүмези, өөреткени-биле ыры-хөгжүмнүң
теориязын, ноталар туружун, чогаал композициязын шиңгээдип алганы-биле «эң-не тергиин» дээн сургуулдарның аразынга көскүзү-биле илерээн.
Диплом ажылынга «Алдан-Маадыр» деп ыры-хөгжүмнүг поэманы ойнааш, бедик
үнелелди алган. Ол симфониктиг поэма-биле кады бистиң национал ыры-хөгжүм уран
чүүлүн чалгынналдырган, бүгү делегейже тыва хөгжүмнү ужудуп үндүрген, эң баштайгы
композитор. .
Чыргал-оол Алексей
консерваторияны дооскаш, музыка школазынга, удавайн уран чүүл училищезиниң
бирги директору кылдыр томуйлаткан. Алексей Чыргал-оолдуң ырылары амгы бо
хүннерде улам улуг үнелелди ап, чоннуң эң-не ынак, күүсеттингир ырыларынга
хамааржыр. Ыр бүрүзүнүң аяны – тыва улустуң хөгжүм аас чогаалының үндезин
аялгаларындан боттанып үнген, амгы бо үеге чедир 200 ажыг ырларның автору.
Дыка хөй тыва
композиторларның оруун актап, оларны өстүрер талазы-биле арга-дуржулгазын
чедирип, чедер-четпезин айтып, сүмелээр, оларның мергежил деңнелин көдүреринге
үлүг-хүүзүн киирип чораан дагдыныкчы-башкызы. Сураглыг
композиторувустуң адын мөңгежидип Шуйнуң көдээ культура бажыңын база Кызылдың
уран чүүл колледжин адааны ооң арыг аяалгаларының база бир судалы дээрзи
бадыткал.
Алексей Боктааевич
Чыргал-оол – тыва культураны, уран чүүлдү чаа-чаа бедиктерже көдүрлүрүнге,
бурунгаар базымнар кылырынга бүгү билиин, күжүн, мергежилин харам чокка өргүп
чораан база бир ховар, онзагай кижилерниң бирээзи. Ол Тываның ыры-хөгжүм
чогаалының фондузунга үнелеп четпес эртине байлакты арттырган.
Тыва
хөгжүмнүң адазы, тускай симфониктиг улуг ыры-хөгжүм чогаалының эге таваан
салгаш, балалбас исти арттырган, баштайгы ачы-хавыяалыг композитор.
Ол кезээде бистиң
алдарывыс, чоргааралывыс бооп артар.
«Композитор болуру улуг аас-кежик. Чонга билдингир, чараш,
чонну ажыл-ишче хей-аът киирер чаа-чаа чогаалдарны бижиири хүндүлүг хүлээлге.
Уран чүүл сургаалдыг улуг күш, ол кижилерни
мөөңнээриниң күчүлүг чепсээ болур. Композитор кижи күүседикчи чокта «үн чок кижи-биле дөмей» дижир»... (А. Чыргаал-оол).
Материалды И. Д. Ооржак белеткээн
