Дарыма Киш-Чалааевич Ондар – тыва эртемниң база чечен чогаалдың хөгжүлдезинге, ылаңгыя тыва чоннуң эртинези аас чогаалын чыырынга, ооң өндүр чаагай байлаан салгалдарга дамчыдып, суртаалдаарынга үлүг-хуузун киирген база бир онзагай салым-чаяанныг кижилерниң бирээзи чораан.

Ол 1934 ч. апрель 10-да Тыва Арат Республиканың Чөөн-Хемчик (амгы Сүт-Хөл) кожууннуң ырлап чыдар кара суглуг, маңнык торгу чаткан-даа ышкаш, көгү-шыгы хөлбелчиңнээн Манчүректиң Үстүү-Чыраалыг-Ойга, хөй ажы-төлдүг, малчын өг-бүлениң алды дугаар уругларының эң улуу бооп төрүттүнген.

Ачазы Киш-Чалаа Чөпченеевич (төрел-аймак угу – уйгур-ондар, 1902-1970) Манчүректиң Хөлчүктүг сумузунуң ат-сураа чонга билдингир, хүндүткелдиг мөгези (Чалаа-Мөге дижир чораан), аңчы, одучу, тоолчу, каргыраалаар, хөөмейлээр кижи чораан. Ол орлан-эрес, ажылгыр-кежээзи-биле чылдың-на, ийи ай иштинде, (26 чыл дургузунда), Абаканче мал сүрүп чоруп турган. Ооң кырган-ачазы Чөпчене (шолазы Селбер-Хам) – улуг хам.

Авазы, Балбыр уруу Серемаа, ус-шевер, ырлаар, тоолдаар, база-ла Алдан-Маадыр сумузунга төрүттүнген. Кырган-ачазы, Балбырның адазы – төөгүде ады-сураа алгаан, хостуг амыдырал дээш, тура халышкан Алдан-Маадырларның баштыңы Дажыма. Авазының акылары эртемден-ламалар чораан, оларның аразында сураглыг эртемден-лама башкылар Лопсан-Чимит Монгуш (1888-1940) база Севээн-Кешпи. Оларның адазы Монгуш Шокар-Чалаң – Үстүү-Кара-Суг хүрээзиниң камбы-ламазы чораан.

Дарыма Ондар Манчүректиң эге чада школазын, Суг-Аксының чеди чыл школазын чедиишкинниг дооскаш, кызымаккай чүткүлдүг болганы-биле Кызылдың башкы училищезин, күрүнениң башкы институдунуң төөгү, дыл салбырын база совет-партия школазын дооскан.

Буянныг өгбевистиң күш-ажылчы баштайгы базымы маадыр ишчи аймак-чоннуг төрээн чурту Алдан-Маадыр сумузунга кижизидикчи башкыдан эгелээн. Хып дээн чалыы чылдарында Өвүрнүң комсомол райкомунга секретарьлап, Алдан-Маадыр, Бора-Тайга, Суг-Аксы школаларынга аныяк салгалды төрээн черинге ынак, хумагалыг болурунга суртаалдап, төлептиг аажы-чаңга кижизидип, башкылаан.

Дарыма Киш-Чалааевич Ондар 35 чыл дургузунда, Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунуң аас чогаал болгаш чечен чогаал секторунга шудургу ажылдап келген. Ооң чыып бижээн ажылдары сөскүр-мерген өгбелерден дамчып келген тыва аас чогаалдың дыл-домаан, ооң шынарын арыг хевээр кадагалап, бижиткени-биле эртемге үнелеп четпес улуг эртине дег үүже болган.

Ол тыва улустуң аас чогаалын чон ортузунга калбаа-биле нептередип, ниитизи-биле сес аас чогаал чыындыларының эң-не дээжилерин белеткеп үндүрген. Оларга «Тыва улустуң тывызыктары» (1976), «Маңнайның тоолдары» (1971), «Тыва тоолдар» (1968), «Демир-Шилги аъттыг Тевене-Мөге» (1972), «Тывыңарам, тывыңарам» (тывызыктар) (1968), «Арзылаң мөге» (1974), «Баазаңайның тоолдары» (1980), «Бора-Шокар аъттыг Боралдай» (маадырлыг тоол, 1983) деп чыындыларның автору. Мындыг янзылыг тускай номнардан аңгыда, эртем статьяларын, аңгы-аңгы чылдарда бодунуң чогаатканы элээн хөй шүлүктерни, йөрээлдерни, уругларга шүлүктээн тоолдарны бижээн.

Дарыма Киш-Чалааевич Ондарның тыва эртемге, улусчу эмнелгеге, культурага киирген улуг үлүг-хуузун, улус-чонга ачы-буянын Тываның Чазаа бедии-биле үнелеп, 1994 ч. «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атты тывыскан. Ол ышкаш Тываның эртемденнериниң аразындан «Улусчу эртемден» деп чаа салгалдарга ынчаар бедии-биле хүндүлеп ададыр апарган. Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, РСФСР-ниң хүндүлүг донору чораан.  

Дарыма Ондар бүгү талазы-биле чонунга буянныг кижи. Ооң чыып бижээн чогаалдары, аас чогаалы күчүлүг болгаш өлүм чок, ылаңгыя аныяк салгалга өртээ турбас белек бооп, төөгүге мөңгези-биле артар.

Ол 2000 ч. июнь12-де мөчээн.

 

Улуг-биче чоннуң-биле ужурашкаш,

Улуургавас хөңнүң биче сеткилиң ак.

Манчүрек хем аяңында хектиң үнү

Баарыңда дыңналган дег сактып орар.

 

Аас чогаал далайынга доруккаштың

Алды артты, алды хемни кежип чорааш,

Чанчы-Хөөнүң, Маңнай ыткан тоолдарын

Чара бижип, шинчилеп каан эртемден сен... (З. Намзырай)

 

Материалды И. Д. Ооржак белеткээн