Чылгы дозуп, сыдым чаяр апардың дээш,

Чыраа-Доруун ачам күжүр хөлдеп берген.

Чывар соокка алзыптың дээш авам күжүр,

Чучак тонум дыдык черин даарап берген.

Сырын уткуй чаза чүткүй челип орар,

Сыын боттуг күжүр доруум салымы-дыр,

Сырынналдыр аян тудуп ойнап орар

Самдар кадай төрүп-ле каан салымым-дыр.

(Г. Тумат)

 

Геннадий Тумат – Тыва Республиканың Улустуң хөөмейжизи, бүгү делегей чергелиг «Хөөмей» шуулганының лауреады (1992), киштедир сыгытчы.

Ол 1964 ч. февраль айның 25-те, магадап ханмас чурумалдыг, агаар-бойдустуг, агы-каңгылыг Өвүр кожууннуң Хандагайты суурга төрүттүнген.

Ачазы Тумат Хайдып Бадыевич Өвүр кожууннуң Дус-Дагга хөй ажы-төлдүг арат өг-бүлеге төрүттүнген. Ону даштындан көөрге, кадыг-шириин кылдыр сагындырар, чогум алыс боду бөдүүн, эрес-омак, хөглүг бүдүштүг. Кандыг-даа ажылды сегирип алганда, эчизинге чедер, кызымак, харыысалгалыг ада. Хостуг үезинде дошпулуурлап ойнаар, каргыраалаар чораан. Иези Монгуш Чанзаңмаа Хандагайты суурга төрүттүнген. Бүгү назынының иштинде хүндүлүг пенсияже үнгүжеге чедир кожууннуң харылзаа чериниң телеграф салбырынга үре-түңнелдиг ажылдап келген. Ол 10 ажы-төлдү божааш, азырап өстүргеш, «Маадыр-ие» деп хүндүлүг атка төлептиг болган.

Геннадий шупту талазы-биле дең-дески салым-чаяанныг, сундулуг оол болуп өзүп келген. Чазаныр, аргып-даараныр, чуруттунар, чурукка тырттырар, ыяшка сиилбип чуруур дээш, бир-ле ажыктыг чүүлдү кылган олурар. Чылыг, чүң уктарны аргып бээрин дуңмалары сактып чугаалаарлар. Ол оожум, топтуг мөзү-бүдүштүг, чарт угаанныг, шиитпирлиг, чараш-чаагай чүүлдерже чүткүлдүг чораан.

Уран талантызының эге базымнарын ол 5-ки класска өөренип тургаш, кожуун школаларының көрүлдезинге киришкеш, көрүкчүлерден бедик үнелелди алганы уттундурбас бооп арткан.

Хандагайты ортумак школазының «Отчугаш» агитбригадазы, 1980 ч., республика чергелиг көрүлдеге шылгарааш, «Орлёнок» лагеринге дыштаныр путёвка-биле чаңгысклассчылары-биле кады шаңнаткан.

1981 ч. Өвүр кожууннуң элээди назылыг оолдары: Николай Кечил, Вячеслав Анарат, Роман Аңгыр-оол, Геннадий база ооң даайы Сергей Куулар бир дугаар республика чергелиг «Хөөмей» фестивалынга киржир дээш, хөөмейжилер ансамбли «Чадаганны» тургузуп алганнар. Ук фестивальга лауреат шаңналга төлептиг болган. Ол тиилелге Геннадийниң бурунгаар өзүп сайзыраарынга улуг идигни берген.

1983 ч. Геннадий Тываның күрүне филармониязының ажылдакчызы болуп, бодунуң шилип алган мергежилинге хандыгып, «Саяннарга» оркестр бөлүүнге чанзы дээр хөгжүм херекселинге ойнап, сыгыртып, хөөмейлеп, чогаадыкчы ажыл-ижиниң намдарын эгелээн. Кызылдың уран чүүл училищезиниң «улустуң ырызы» салбырын бот-өөредилге-биле дооскан.

1983 ч. декабрьда, бир дугаар, даштыкы чурт Францияга делегей чергелиг «Делегейниң чоннарының культура бажыңы» деп фестивальга киришкен.

1984 ч. кожавыс Моол, Франция, 1985 ч. – Япония, 1991 ч. – Голландия, Бельгия, Малайзия, Германия, Италия, Швеция, Куба, Англия база төрээн чуртувус Россияның санап четпес улуг хоорайларынга тыва чоннуң культуразы уран салым-чаяанының дээжизи сыгыт-хөөмейин бараалгадып чораан.

Хөөмейни күүседип тургаш, ол аъттың киштээрин өттүнүп, кайы-даа аян-хевирге ажыглаары болдунмас тускай «киштээр» онзагай арганы киирген.

1989 ч., тываларның аас чогаалынга үндезилеттинген, делегейде билдингир ат-сураглыг апарган «Тыва» ансамблин Геннадий Тумат Зоя Кыргыстың удуртулгазы-биле тургускан. Геннадийниң ынак даайы Сергей Оолакаевич хөөмей уран чүүлүнге база ооң янзы-бүрү хевирлеринге өөреткен мерген угаанныг сүмелекчизи база хүндүлүг башкызы чораан.

Кады чурттаан эжи Оюмаа Конгар-ооловна-биле Ленинград хоорайга «Саян» ансамблиниң программазын тургузуп турар үеде таныжып алганнар. Эргелиг эжи кандыг-даа таварылгада деткип, дузазын көргүзүп, Геннадийниң быжыг чөлеңгиижи болуп чораан.

Ооң школачы амыдыралындан эгелээш, уран чүүлге чедиишкиннерин үнелээн шаңнал-макталдары, хүндүлүг бижиктери бодунуң өскен-төрээн сууру Хандагайтыда Геннадий Тумат аттыг музейде чыгдынган. Ооң чырык адын аныяк салгалдарга арттырып, хөөмей-сыгытты улам-на сайзырадыры-биле «Сыгыт, хөөмей Өвүр черде» деп хөөмейниң начыны Генадий Туматка тураскааткан фестивальды эрттирип турары өөрүнчүг.

Вилена Ооржактың (1997) «Киштээн аътты өттүнүптер мастер ам чок» – деп материалында «Чурттуң оглу-даа харааданчыг-ла-дыр! Ол дыка-ла кижизиг, экииргек чораан болгай… ам аъттың киштээрин өттүнүптер хөөмейниң тергиини чок-тур, чок! Ынчалза-даа чон ону кажан-даа утпас» – дээн одуругларын номчааштың, шынап-ла, мындыг ховар салым-чаяанныг кижиниң «аъдының бажы эрте хоя бергенин» хараадавас аргавыс чок.

 

Материалды И. Д.Ооржак белеткээн.