Шагаа – чыккылама кыштың соогун
хүр-менди ажып, чылыг частың айы-биле чолукшужары, кижи бүрүзүнге база бир чаа
назынны немеп турар ханы уткалыг байырлал
Шагаа үезинде кижи бүрүзү эрткен чылдың бүгү эки
талаларын кадагалап, арттырып, чаа чылда айыыл-халап, аарыг-аржык, аш-чут,
дайын-чаа болбазын күзеп, бүгү-ле амылыг амытаннарга болгаш бодунга
аас-кежикти, узун назын назылаарын йөрээр. Шагааның бир чаазында бодунуң
сагыш-сеткилин, угаан-бодалын арыглаар, бак сагыш бодавас, аас-дыл үндүрүп,
бот-боттарынга адааргажып, кылыктанып, эрбенниг сөс сөглевес, бот-боттарынга
билчилгелиг болуру чугула. Оор-сук кылып, мал-маган тынын үзүп болбас. Шак
ындыг багай үүлгедиглер-биле бүдүн чылдың хилинчек-човулаңының дүжүдүнге
таваржып болур.
Шагааның бир чаазында аал-коданындан мал-маган
үндүрбес азы бодунга хамаарышкан өнчү-хөреңгизин өске кижиге берип болбас,
дерин төп чорааш, ажылдап алган өнчүзүн бериптер болза, кежии чайлап, хожудай
берип болур.
Аалдың ээзи аал-коданын ээн кагбас, ырадыр чорук
кылып чорбас, улуг улус удувас, тоолдажып хонар (тоолдаарга азы узун тоолду
төндүр дыңнаарга назын узаар дижир).
Амгы үениң
кижилеринге бүзүренчиг эвезе-даа, бүдүүде удуваан кижи Эрлик оранының
элчилериниң удаан кижини «өлген» деп санаар кара даңзызынга кирбес, харын-даа
бир сергек хонган дүн бир чылды кижээ немээр, хып хонган от, чула өг-оранга
кара хай-бачыт киирбес, камгалакчы болур деп сүзүглээр.
Тываның улустуң чогаалчызы, этнограф, төөгү
эртемнериниң доктору М. Б. Кенин-Лопсан: «13
хардан өрү кижилер удувас» – деп ылавылап турар. Ол дүне орайга чедир
удувазын кызыдып, Бурган ширээзиниң мурнунга чула кыпсып, аъш-чем делгеп, аъштанып-чемненип,
кажык, даалы ойнап, тоолдажып олура хонар чораан. Эрги чылда эптежип ап чадап
турган кандыг-даа эш-өөрү бар болза, эп-найыралчы харылзааны тудары күзенчиг.
Чаңгыс сөс-биле хамык багай кылдыныглар кылбас, өскелерге хора чедирбес ужурлуг.
Кадак-биле чолукшуур таварылгада кадактың сыга
туткан ажык талазын чолукшуп турар кижиже көрүндүр сунар, албан бөрттүг,
бөөлдээш турбас, тонун ыяап куржанган азы өөктээн турарын сагыыр. Иштиг-сааттыг
ийи херээжен кижи аразында чолукшувас.
Ол хүн улуг-даа, бичии-даа кижини аъш-чем-биле
хүндүлээр, чигир-боова-биле холун актаар, хол куруг үндүрбес. Аалга келген кижи
салган чемни төндүр чооглаар, чемни чивейн барып болбас. Орус болгаш тыва аас
чогаалының шинчилекчизи, этнограф Г. Н. Курбатскийниң бижип турары-биле: «Чемни харам чокка, чараш, чаагай сеткилдиг,
буянныг бодалдар-биле бээр болза, чем чиртингир-даа болур».
Бүдүү хүнүнде (чылдың эң сөөлгү хүнү) бок, күзүрүм,
довурак-биле холбашкан ажылдар кылбас, хамык чүүлүн Шагаа хүнүнге чедирбейн арыгланып,
кактанып, идик-хевин аштап, чуп каапкан турар ужурлуг. Ол хүн чүгле кедер
идик-хевин (арыг, чаа), Шагааның аъш-чемин белеткээр (үүжезин бузар).
Шагааны байырлап тура, арага ижери шуут хоруглуг
турган, аалдың улуг назылыг кижизи тайга-таңдызынга чажыг чажып, чалбарыг кылыр
сүзүглел, хүндүткелдиң чеми болур. М. Б. Кенин-Лопсанның бижээни дег: «Шагаада арага ижери шуут хоруглуг турган. Бистиң
өгбелеривис араганы аза-четкерниң суксуну деп санап чораан...».
Ол хүн кижи бүрүзү өөрүшкү-маңнайлыг чугаалажып,
хырын тоттур аштанып-чемненип, ойнап-хөглеп, каттыржып, бот-боттарынга чүгле
эки чүүлдерни күзээр ужурлуг. Ынчангаш Шагаа байырлалы тываларның эң-не эп-найыралдыг,
эң-не демниг, элээр эрттирер байырлалы чораан. Шагааны чурум-ёзулалдыг, эки
эрттирер болза, тодуг-догаа чуртталганың хайыралы, элбек дүжүттүг болгаш чараш
болурунуң демдээ дижир.
Шагаа хүнүнде хептиң шиниин кедер, чемниң сүүзүннүг
амданныын чиир, шайның чаагай, изиин ижер.
Материалды И. Д. Ооржак чыып,
белеткээн.
