Шагаа – чыккылама кыштың соогун хүр-менди ажып, чылыг частың айы-биле чолукшужары, кижи бүрүзүнге база бир чаа назынны немеп турар ханы уткалыг байырлал

Шагаа үезинде кижи бүрүзү эрткен чылдың бүгү эки талаларын кадагалап, арттырып, чаа чылда айыыл-халап, аарыг-аржык, аш-чут, дайын-чаа болбазын күзеп, бүгү-ле амылыг амытаннарга болгаш бодунга аас-кежикти, узун назын назылаарын йөрээр. Шагааның бир чаазында бодунуң сагыш-сеткилин, угаан-бодалын арыглаар, бак сагыш бодавас, аас-дыл үндүрүп, бот-боттарынга адааргажып, кылыктанып, эрбенниг сөс сөглевес, бот-боттарынга билчилгелиг болуру чугула. Оор-сук кылып, мал-маган тынын үзүп болбас. Шак ындыг багай үүлгедиглер-биле бүдүн чылдың хилинчек-човулаңының дүжүдүнге таваржып болур.

Шагааның бир чаазында аал-коданындан мал-маган үндүрбес азы бодунга хамаарышкан өнчү-хөреңгизин өске кижиге берип болбас, дерин төп чорааш, ажылдап алган өнчүзүн бериптер болза, кежии чайлап, хожудай берип болур.

Аалдың ээзи аал-коданын ээн кагбас, ырадыр чорук кылып чорбас, улуг улус удувас, тоолдажып хонар (тоолдаарга азы узун тоолду төндүр дыңнаарга назын узаар дижир).

Амгы үениң кижилеринге бүзүренчиг эвезе-даа, бүдүүде удуваан кижи Эрлик оранының элчилериниң удаан кижини «өлген» деп санаар кара даңзызынга кирбес, харын-даа бир сергек хонган дүн бир чылды кижээ немээр, хып хонган от, чула өг-оранга кара хай-бачыт киирбес, камгалакчы болур деп сүзүглээр.

Тываның улустуң чогаалчызы, этнограф, төөгү эртемнериниң доктору М. Б. Кенин-Лопсан: «13 хардан өрү кижилер удувас» – деп ылавылап турар. Ол дүне орайга чедир удувазын кызыдып, Бурган ширээзиниң мурнунга чула кыпсып, аъш-чем делгеп, аъштанып-чемненип, кажык, даалы ойнап, тоолдажып олура хонар чораан. Эрги чылда эптежип ап чадап турган кандыг-даа эш-өөрү бар болза, эп-найыралчы харылзааны тудары күзенчиг. Чаңгыс сөс-биле хамык багай кылдыныглар кылбас, өскелерге хора чедирбес ужурлуг.

Кадак-биле чолукшуур таварылгада кадактың сыга туткан ажык талазын чолукшуп турар кижиже көрүндүр сунар, албан бөрттүг, бөөлдээш турбас, тонун ыяап куржанган азы өөктээн турарын сагыыр. Иштиг-сааттыг ийи херээжен кижи аразында чолукшувас.

Ол хүн улуг-даа, бичии-даа кижини аъш-чем-биле хүндүлээр, чигир-боова-биле холун актаар, хол куруг үндүрбес. Аалга келген кижи салган чемни төндүр чооглаар, чемни чивейн барып болбас. Орус болгаш тыва аас чогаалының шинчилекчизи, этнограф Г. Н. Курбатскийниң бижип турары-биле: «Чемни харам чокка, чараш, чаагай сеткилдиг, буянныг бодалдар-биле бээр болза, чем чиртингир-даа болур».

Бүдүү хүнүнде (чылдың эң сөөлгү хүнү) бок, күзүрүм, довурак-биле холбашкан ажылдар кылбас, хамык чүүлүн Шагаа хүнүнге чедирбейн арыгланып, кактанып, идик-хевин аштап, чуп каапкан турар ужурлуг. Ол хүн чүгле кедер идик-хевин (арыг, чаа), Шагааның аъш-чемин белеткээр (үүжезин бузар).

Шагааны байырлап тура, арага ижери шуут хоруглуг турган, аалдың улуг назылыг кижизи тайга-таңдызынга чажыг чажып, чалбарыг кылыр сүзүглел, хүндүткелдиң чеми болур. М. Б. Кенин-Лопсанның бижээни дег: «Шагаада арага ижери шуут хоруглуг турган. Бистиң өгбелеривис араганы аза-четкерниң суксуну деп санап чораан...».

Ол хүн кижи бүрүзү өөрүшкү-маңнайлыг чугаалажып, хырын тоттур аштанып-чемненип, ойнап-хөглеп, каттыржып, бот-боттарынга чүгле эки чүүлдерни күзээр ужурлуг. Ынчангаш Шагаа байырлалы тываларның эң-не эп-найыралдыг, эң-не демниг, элээр эрттирер байырлалы чораан. Шагааны чурум-ёзулалдыг, эки эрттирер болза, тодуг-догаа чуртталганың хайыралы, элбек дүжүттүг болгаш чараш болурунуң демдээ дижир.

Шагаа хүнүнде хептиң шиниин кедер, чемниң сүүзүннүг амданныын чиир, шайның чаагай, изиин ижер.

Материалды И. Д. Ооржак чыып, белеткээн.