2022 чыл Россия Федерациязының чоннарының культурлуг салгалы кылдыр чарлаттынган чылы болбушаан, Совет Социалистиг республикалар Эвилелиниң тургустунганындан бээр 100 чыл болганы база бооп турар. Ол чылдарже көрүш, бо үеде чаңгыс аай эвес. Ынчалза-даа эрткен ол чылдар биске частырыглыг-даа, чедиишкинниг-даа турган болза, төөгүвүстуң балалбас арыннарының бирээзи бооп артар дээрзин билир бис...
ССРЭ 1922-1991
чылдарда делегейде эң-не хөй ном саңнарлыг, эң-не хөй номчукчуларлыг чурт
турганын бо ажылга бижиттинген ном-дептер, камгалаттынган диссертациялар, сан
чурагайлар бадыткап турар. Кажан бистиң республика Тыва Автономнуг область
(1944-1961), Тыва Автономнуг Совет Социалистиг Республика (1961-1991) турган чылдарда, советтер чуртунуң чоннарының төөгүзүн, ажыл-амыдыралын, чуруп бижээн уран чогаал номнары тыва дылче хөйү-биле
очулдуртунуп эгелээн.
А. С. Пушкин бодунуң үезинде очулдурукчуларны
чырыдыышкынның өртээлден өртээлче почта
дажыыр аъттары-биле дөмейлеп бижип турган. Тыва дылда очулга ажылынга тураскааткан тускай темага
эртем ады камгалаан автореферат чок деп болур. Бо хүннерде тыва дылче
очулдурган уран чогаал номнарының
чамдыызы чидип, оларның очулдурукчулары уттундуруп бар чыдары харааданчыг.
Оларның аттарын хөлегеден уштуп,
диргизип, амгы база келир үениң очулдурукчуларынга артырар сорулга библиотека
ажылдакчыларының, ылаңгыя библиографтарның кол ажылдарының бирээзи деп болур.
Бо делгем, солун болгаш чугула тема болур очулга ажылынга хамаарышкан баштайгы ажылдарны эртемденнер
А. К. Калзанның, У. А. Донгактың, чогаалчылар С. Б. Пюрбюнуң, Ю. Ш. Кюнзегештиң,
библиограф А. В. Степанованың
ажылдарындан көрүп болур.
1944-1991 (совет тыва) чылдарда ниитизи-биле тыва дылче
очулдурган 353 номнарның
аразында классиктиг орус литератураның 64, орус совет литератураның 200, совет үеде эвилелдешкен республикаларның уран
чогаалындан 24, даштыкы авторларның 34,
Россия Федерациязының чоннарының
национал уран чогаалындан 31 тускай үнген номнары тыва дылче очулдуртунган. Бижик кагар машина, компьютер чок турган үелерде безин
очулдурукчуларның кылган ажылдарының хөйүн, оларны ажып, көрүп, номчуп олургаш, аразында чедимчелиг, кайгамчык чараш уран сөстүг очулгалар барын эскерип болур.
Айыттынган чылдарда хөй очулганы: Аракчаа К. Т., Аракчаа К. М., Даржаа А. Д., Даржай
А. А., Делгер-оол А. К., Доржу М. Б., Идам-Сюрюн М. Ы., Кенин-Лопсан М. Б-Х.,
Кечил-оол Э. Д., Кудажы К-Э. К., Кюнзегеш Ю. Ш., Монгуш В. Б-Х., Монгуш О.
Б-Х., Ондар Б. Л-С., Оюн Ч. Б., Өлчей-оол М. К., Пюрбю С. Б., Самба-Люндуп С. К-К.,
Сарыг-оол С. А., Сат К. К., Сат Ш. Ч., Сүрүң-оол
С. С., Сувакпит О. Ө., Тава-Самбу Н. К., Тамба С. О., Танова Е. Д., Хойлакаа О. К.,
Хөвеңмей Б. Д., Хомушку М. С., Чадамба Л. Б., Эргил-оол И. Ч. кылып турган.
Сөөлгү чылдарда тыва дылга хамаарышкан эртем-практиктиг
конференциялар, төгерик столдар, ажык чугаалар болуп турар. Тыва дылче очулдурган
уран чогаал номнары, ылаңгыя А. К.
Калзанның тыважыдып очулдурганы А. Н. Толстойнуң “Алдын дүлгүүр болгаш
Буратинонуң ужуралдары” (Кызыл, 1955), Гримм халышкыларның “Ак чылан”
(Кызыл, 1984), А. А. Даржайның
очулдурганы Антуан де Сент- Экзюпериниң “Бичии тажы” (Кызыл, 2009), В. Б.
Монгуштуң очулдурганы Чингис Айтматовтуң “Сараланың салымы” (Кызыл, 1968)
болгаш, оон-даа өске очулдурган уран чогаал номнарын ийи-чаңгыс школа программаларынче киирип, ажыглап болур арга бар чадавас. Ол
бир талазында дыл сайзырадыр, бир талазында өске чоннарның чурттап эрткен
төөгүзүн чечен чогаал дамчыштыр билип алырынга ажыктыг деп бодаар бис.
З. М. Монгуш, тураскаал номнар
сектору.
