(1950–2018)

Билдингир күрүне ажылдакчызы, башкылаашкын ажылының шылгараңгай хоочуну, башкыларның, ада-иелерниң бедик хүндүткелин чаалап ап чораан, Тываның Улустуң башкызы Петр Александрович Морозов бөгүн 75 харлаар турган ийик.

Петр Александрович Морозов – физика, математика башкызы, хөй чылдарда өөредилге сайыдының удуртукчузу, башкылаашкын ажылының хоочуну, РФ-тиң Улус өөредилгезиниң тергиини (1988), Тываның Улустуң башкызы (2015), Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы (1997), «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» (2001), Тыва Республиканың Хүндүлелдиң демдээ Ордениниң (2008), юбилейлиг медальдың (2004) эдилекчизи, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы чораан.

Ол 1950 чылдың, алдын сарыг күстүң ортаа айы, сентябрь 24-те, Орлов облазының Урицкиниң Богдановка суурунга төрүттүнген. Ачазы Александр Сергеевич – Орлов облазынга офицер школазын дооскан, авазы Екатерина Андреевна Красноярскиниң Уяр суурундан, харылзаа чериниң ажылдакчызы. Олар Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилери. Өг-бүле сөөлүнде авазының аайы-биле Красноярск хоорайның Уяр суурунче көжүп келгеннер. Петр школаны 1967 ч. дооскаш, Иркутскиниң Жданов аттыг күрүне университединиң журналистика салбырынче кирип алыр дээрге, парлалгаже үнген шүлүктери эвээш база солунга ажылдаан стажы четпес дээш, документилерин дедир берипкен. Ооң журналист болуксаан күзели бүтпейн барган. Ол үеде Тывадан келген төрел угбазы Валентинаның сүмези-биле Кызылда күрүнениң педагогика институдунуң физика-математика салбырынче шаптараазын чок кирип алган.

Үшкү курс соонда, шыырак студентилерниң санынга кирип, башкыларның чедишпейн турганы-биле, Бай-Тайга кожууннуң ыраккы сумузу Кара-Хөл ортумак школазынче башкылаар кылдыр чоруткан. Бодунуң кызымак, чүткүлдүү-биле көдээ амыдырал, ажыл-иш чеже-даа берге турган болза, чоорту чаңчыгып, өөреникчилерниң ынак башкызы болу берген. 1972 ч. башкы институдун чедиишкинниг дооскан соонда, бышкан билиглиг, аныяк башкы Таңды кожууннуң Кур-Чер ортумак школазынга физика башкызы кылдыр ажылдап эгелээн. Удаваанда Балгазын ортумак школазының директорунга томуйлаан (1973-1975), ажылынга харыысалгалыг, негелделиг башкыны ВЛКСМ Таңды райкомунуң бирги секретарынга (1975-1978), Таңдының өөредилге эргелекчизинге (1978-1982) чедир депшиткен. 1982 ч. Тываның өөредилге яамызынга сайыттың бирги оралакчызынга томуйлаан, ук албан дужаалга ол 11 чыл ажылдаан. 2000 ч. эгелеп 2010 ч. чедир Тыва Республиканың Өөредилге сайыдынга хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылдап келген.

Петр Морозов башкылаашкын ажылының удуртулгазынга күш-шыдалын, угаан-мергежилин харам чокка берип, бодунуң билдилиин көргүзүп, кандыг-даа айтырыгларны өй-шаанда чиге харыылап, бергелерни ажып эртериниң оруктарын чөптүг, шыдамык шиитпирлеп, өөредилгениң шынарын бедидер аргаларын дилеп, материал-техниктиг баазаны чаартырынче улуг кичээнгейни угландырып чораан. Республикага ортумак школаларны, школа назыны четпээн уруглар албан черлерин туттуруп, эртемнер аайы-биле башкы кадрларны четчелеп,  өөредилге номнары уруг бүрүзүнге чедишкен турарын чедип алыр дээш, улуг ажылды кылганы, школадан дашкаар немелде өөредилге хөгжүдер төптерни, уругларның чайгы дыштанылга лагерьлериниң хандырылгазын экижидерин, кежээки школаларның өөредилге программаларын эде көрүп, кадыының байдалы кошкак уругларны өөредир класстарны немей ажыдып, «Сайзырал» аттыг психологтуг болгаш эмчи-социал үделге төвүн тургусканы ооң бедик мергежилдии, хүлээнген ажылынга сеткилинден бердингени.

 Ол «Башкы» сеткүүлүнүң кол редакторунуң оралакчызынга амыдыралының сөөлгү хүннеринге чедир ажылдаан.

Петр Александрович Морозов Тываның бүгү башкыларының, ада-иелериниң, уругларының, хөй-ниитиниң ханы бүзүрелин, идегелин, ынакшылын чаалап ап келген. Олар аразында Петр Александровичини «Улусчу сайыт» деп хүндүткел-биле чоргаарланып адаар чораан. Ооң угаан-бодалының чидии, делгеми, мөзү-шынарының кижизиг бөдүүнү, улус өөредилгезиниң шугумунга киирген шудургу ажыл-үүлези, арга-дуржулгазы, шынап-ла, эгээртинмес эртине-байлак дег, узуп төтпес аржаан суу дег үнелиг бооп арткан.

Сукпак суурда база бир чаа туттунган школаны Тываныӊ Улустуӊ башкызы Петр Морозов аттыг күрүнениӊ агролицейи деп адаан.

Хып дээн аныяк чылдарында, өскен төрээн черинден ырап, чымыштыг башкы ажылының шылгалдазын эрткен, сураглыг башкының сактыышкынындан «Тыва мээң ийи дугаар төрээн черим, кайы-даа булуңга чеде бээр болзумза, мени чылыг, эвилең-ээлдек хүлээп алырынга чигзинмес мен. Сургакчылап чорааш, кидис өгге дүн эрттирип, үр-ле удуп чадап, шыксыг, сериин сырынга суйбадып, ажык дүндүктен сылдыстарны көрүп, удуп хонганым, амыдыралымда база бир улуг ажыдыышкын болган. Оон эгелээш-ле, тыва чемнерден «изиг хан», хой мүнүнүң амданын ап, ону ижеринге туралыыым аажок апарган».

Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, уруглар чогаалчызы Александр Шоюннуң сактыышкынындан: «Петр Александрович «Башкы» сеткүүлүнүң орус дылда капсырылгазының редактору болуп ажылдап турза-даа, сеткүүлдүң чогаадыкчы ажыл-ижиниң кол сүмелекчизи турган. Сайыттап турар чылдарында уругларның «Сылдысчыгаш» солунун дыка деткип келди. Ол мээң уруглар солунунга кылып турар чогаадыкчы ажылымны аажок үнелээр турган. Дөрткү каътка, мээң кожам болуп ажылдап келгенде, бо-ла кабинедимге кирер, ажыл-ижимни сонуургаар турду. А мен ооң ажылдап турган кабинединге кире бергеш, кайгаар мен. Сайыттап ажылдап чораан болгаш ындыг боор, бөдүүн, улуг-даа, бичии-даа кижилер-биле чугаалажып билир, столунуң кырында кылыр ажылдарын темалар аайы-биле белеткеп алган, эмге-секселии аажок олурар».

Ол 2018 ч. август 16-да мөчээн.

 

Материалды И. Д. Ооржак белеткээн.