Бөгүн, апрель 10-да, чонувустуң өткүт үннүг ыраажызы, бурунгу ёзу-чаңчылдарывыстың кадагалакчызы, нептередикчизи, шинчилекчизи, «Хамнаашкынның дириг эртинези» деп хүндүлүг аттың эдилекчизи, өлүм чок чогаалчывыс Моңгуш Борахович Кенин-Лопсаң чораан болза 100 харлаар турган.

Бистиң А. С. Пушкин аттыг национал ном саңы Тываның Улустуң чогаалчызы, этнограф, эртемден, төөгү эртеминиң доктору, М. Б. Кенин-Лопсаңның төрүттүнгенинден бээр 100 чыл оюнга тураскаадып, өгбе чогаалчывыстың өндүр бедик адынга чоргаарланып, ооң чогаалдарын чон ортузунга суртаалдаар ажылдарны ам-даа тура-соруккур уламчылаары-биле, бо чылды чогаалчының чылы кылдыр чарлаан.

М. Б-Х. Кенин-Лопсаң хөй чылдар дургузунда тыва үндезин ёзу-чаңчылдарны шинчилеп, өөренип, ооң бот-тускайлаңын ыдыкшыдып, илередип, салгалдарга өгбелерниң сагыш-сеткил культуразының өнчүзүн арттырып, дамчыдып бээри-биле улуг үлүг-хуузун киирип, эвээш эвес онзагай ажылдарны чорудуп, чырыкче үнелеп четпес номнарны үндүрген.

Делгем көрүштүг чогаалчы Монгуш Борахович тываларның кижи назынын ылгаарын, ооң сайзыралын, долгандыр бойдус-биле тудуш харылзаазын, салгалдан салгалче дамчып келген чаагай ёзу-чаңчылдарны, алгыш-йөрээлдерин тодаргайлыы-биле шинчилеп бижээн. Бо бүгүдени долузу-биле чыып, шинчилеп, тайылбыр ажылдарын чорудуп, бар күжүн, дыжын харамнанмайн, чуртталгазының улуг кезиин чонунуң культуразынга арттырып, нептередип тарадырынга бодунуң туружун төлептии-биле чаалап ап, бараалгадып чораан ховар салым-чаяанныг, мерген угаанныг чогаалчы.

«Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» (1994, 2013) деп ном бежен чыл иштинде чыып келген ажылдарының түңнели. Ук ном бистиң бурунгу өгбелеривистиң амгы салгалга арттырып каан алдын үүжезиниң эгээртинмес байлааның болгаш ыдыктыг чагыгларының чыындызы болур. Силерниң кичээнгейиңерде ол номдан алган одуруглар:

«Өгбелеривистиң чаштарны кижизидер чаңчылчаан аргаларының кыска даңзызы:

• Өгге улуг назылыг кижи кирип кээрге, олурган чаштар хүндүткелдиг туруп келир. Улуг назылыг кижи көргеш, бичии назылыг кижилер олурар болза, мелегейлер апаар дижир.

• Бичии чаштар улуг кижиниң мурну-биле эртпес. Бичии чаштар улуг кижиниң мурну-биле эртер болза, кедизинде кырып келгеш, хүндүледир кижизи чок апаар дижир.

• Бичии чаштар улуг кижиниң адын дорт адавас. Бичии чаштар улуг кижиниң адын адаар болза, боску ыжар дижир.

• Улуг кижилер кайы-бир өгге чыглып келгеш, чугаалажы бээрге, бичии чаштар дашкаар үнер ужурлуг. Улуг назылыг улустуң чүгле боттары чугаалажыр чугаазын бичии чаштар дыңнавас ужурлуг. Улуг улустуң чугаазынга бичии чаштар дооразындан киришпес чаңчыл турган. Улуг улустуң чугаазынга киришкен бичии чаштың кулаа дүлей апаар дижир.

• Улуг назылыг кижи бичии чашка чүве бээрге, ийи холдап алгаш, четтиргенин илередир. Улуг назылыг кижи чүве бээрге, чаңгыс холдап алырга, бүгү назынында чааскаан чурттаар дижир.

• Өске кижиниң чүвезин оорлавас чоор. Актыг кижиниң чүвезин оорлап чораан кижи хилинчектенип өлүр дижир. Кижи кандыг-даа өнчүнү карак кызыл ажылдап, дерин төп чорааш чедип алыр. Ынчан аас-кежик болгаш чедиишкин кижиге доктаар, өгден ыравас болур.

• Ада-иезин, дөргүл-төрелин, эш-өөрүн мегелевес чоор. Мегечи кижи кара нүгүл тарадыр дижир. Оор, мегениң оруу чаңгыс – тамыга кирер дижир.

• Чаш кижиниң аксы быжыг болур. Улус аразынга палырааш болурга, сек көрген кускундан дора көстүр дижир. Улус аразынга сөс октаар кижи сөөлүнде барып чааскаан чоруур салым эдилээр дижир.

• Бичии кижи таакпылап болбас. Бичиизинде таакпылаан кижиниң чеди өкпези эстип калыр дижир.

• Бичии кижи кара арага ижип болбас, угааны сээдең апаар дижир. Бичиизинде арага ишкен кижи кырып келгеш, кирер өг тыппас.

• Элээдилер болгаш аныяктар улуг улус-биле сөс маргышпас, өг чанынга кыпсынчыг кылдыр сыгырбас турган. Азаның кулаа кончуг дыңнангыр, ынчангаш сыгы болган черге хамыкты мурнай келир дижир. Аал чанынга кыпсынчыг сыгырары, кускуннаары хоруглуг.

• Ада-иезиниң хан төрел кижилерин үш ада дужундан бээр билир болур, ооң кол ужуру болза хан төрел кыс болгаш оол кижилер өг-бүле тутпас».

Материалды И. Д. Ооржак белеткээн.