Антон Каваевич Калзан – Тываның салым-чаяанныг оолдарының бирээзи, уран чогаалга өнчүзү бай, тыва чогаал эртеминиң начыны, литератураның мергежээн шинчилекчизи, шылгараңгай чогаал сайгарыкчызы, аас чогаалының чыыкчызы, нептередикчизи, очулдурукчу, редактор, дыл эртемнериниң кандидады, Тыва АССР-ниң уран чүүлүнүң болгаш литературазының алдарлыг ажылдакчызы, СССР-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү чораан.
Ол 1930 ч. апрель 5-те Тыва Арат Республиканың Каа-Хем кожууннуң Кундустуг-Аксы деп черге бөдүүн арат өг-бүлеге төрүттүнген. Кызылдың 2 дугаар школазын, Ленинградтың А. Жданов аттыг күрүне университедин кызыл диплом-биле дооскан. Ук өөредилге черин дооскаш (1953), ол-ла чылын Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунуң литература болгаш аас чогаал секторунга биче эртем ажылдакчызы бооп ажылдап эгелээш, ажылынга шудургу, негелделиг болганындан секторнуң эргелекчизинге чедир ажылдаан. Ажылы-биле чергелештир, 1962 ч. «Тыва шии чогаалының хөгжүлдези» деп шинчилел ажылынга эртем чадазын тыва литературага камгалаан бирги тыва эртемден.
Ол Тываның ном үндүрер черинге «Улуг-Хем» сеткүүлдүң редакция чөвүлелиниң кол редакторунга, хөгжүм-шии театрының уран чүүл чөвүлелиниң кежигүнүнге, Кызылда күрүнениң башкы институдунга, Республиканың улусчу чогаадылга болгаш культура-чырыдыышкын төвүнге, Алдан-Маадыр аттыг музейге бодунуң үлүг-хуузун киирип, ажылдап чораан. Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунга хөй чылдар дургузунда литература, аас чогаал секторун билдилиг удуртуп, ооң бурунгаар хөгжүлдези дээш шудургу ажылдаан. Каяа-даа, кандыг-даа ажылдарга ажылдап тургаш, ол ажылынга ээ харыысалгалыг болуп, бодунга база кады ажылдаан эш-өөрүнге негелделиин көргүзүп, бодунуң көскү изин арттырып, хөй, ажыктыг ажылдарны кылганы кайгамчык. Тыва чоннуң аас чогаалын болгаш тыва чогаалдың үнелеп четпес шинчилел, сайгарылга ажылдарын кылган, эртем-методиктиг сүмелерниң, программаларның, өөредилге номнарының автору.
С. Сарыг-оол-биле «Чогаал дугайында» (1955), Д. Куулар, М. Хадаханэ-биле «Совет тыва литератураның кыска очерктери» (1975) деп номнарны үндүрген. Ол «Амыдырал болгаш литература» (1980), «Тыва чогаал» (1987), «Өзүлдениң демдектери» (1991) деп чогаал шинчилелдиг номнарның автору. Чоннуң аас чогаалының бүгү хевирлерин хөйнү чыггаш, «Тыва тоолдар» (1953, 1957, 1960, 1964), «Үлегер домактар» (1955), «Тывызыктар» (1958) деп номнарны редакторлап үндүрген. «Тыва аас чогаалының очерктери» (1976) ооң удуртулгазы-биле бижиттинген. Кайы-даа дылды шыырак билиринден ооң очулга ажылдары чечен-мергени-биле ылгалып турар. Н. Гогольдуң чечен чугааларын, Гримм алышкыларның тоолдарын (1984), А. Толстойнуң «Алдын дүлгүүр», В. Распутинниң «Чуртта база сагын» деп номнарны тыва дылче очулдурган.
Уран чогаал биле аас чогаалындан аңгыда ооң эртемге сонуургалы хөлчек делгем база тыва уран чогаалдың бурунгаар сайзыралынга киирген өндүр бедик ажыл-херээ амгы үениң чогаалчыларынга болгаш литературага сонуургалдыгларга эргежок чугула идиг бербишаан, «чемиш» болуп, улуг салдарны чедирип чорууру чугаажок.
Антон Каваевич Калзан – тыва чогаал сайгарылгазында эң-не «деңзизи аар», бодунуң көскү, онзагай бижээн ажылдарында демир-үжүүнүң балалбас өңгүр будуун арттырып каан хөй талалыг чогаал шинчилекчизи.
Чырык угаанныг, чогаал шинчилекчизи Антон Калзанның адын «Тываның XX чүс чылда алдарлыг киҗилери» деп күрүне номунче киир биҗээн. Ол ышкаш Кызыл хоорайның Кочетова кудумчузунда, ооң чурттап чораан бажыңында, хүндүлелдиң хөрек самбыразын аскан.
Тыва Республиканың Улустуң чогаалчызы Черлиг-оол Куулар тыва чогаал эртеминиң чырык сылдызынга делгереңгей үнелелди берген: «Ол кончуг аныяанда, Ленинградтың университедин дооскаш, С. А. Сарыг-оол-биле бижээни «Литература дугайы» деп ажылы хөйге билдингир апарган. Хөй кижилерге херек ол ном тыва чогаалдың сагыш човангыр «эмчизи» дег, ооң «келди аарыгларын» тодарадыр, ону хөгжүдер ажылга ак сеткилдиг киржип чораан салым-чаяанныг эживис. Ол чүгле критик эвес, ханы билиглиг чогаалчы кижи».
«Чуртталганың дөзү – күш-ажыл. Кижи болгаш күш-ажыл дугайында тема, ажыл-иштиң кандыг-даа адырынга кижилерниң харылзаалары, аажы-чаңнарының илерээшкини социалистиг реализмниң литературазында төп черни ээлеп келген болгаш ээлеп артар ужурлуг. Күш-ажыл тыва чогаалчыларның доктаамал, хүндүлүг темазы апарганы ханы чаяалгалыг болбушаан, маадырларның төлептиг бүдүжүн тодарадыр эң-не дээди хемчээл, барымдаа бооп турар. Боттуг чүүлдерни уран дыл-биле олчаан, диргизир дүрзүлээш, чүректерниң одун чалбыраашталдырган чогаалдардан литератураның ылаптыг нүүрү көстүп турар». А. Калзан.
Материалды И. Д. Ооржак белекээн.
