Екатерина Дүктүг-ооловна Танованың 95 харлаанынга

27 марта, Четверг

Екатерина Дүктүг-ооловна Танованың 95 харлаанынга (1930–2020)

Екатерина Дүктүг-ооловна Танова – башкы, чогаалчы, драматург, журналист, тыва чогаалчыларның ийиги салгалының төлээлекчилериниң аразында эң-не көскү, Тываның Улустуң чогаалчызы, ССРЭ-ниң чогаалчылар Эвилелиниң кежигүнү, төөгү эртемнериниң кандидады, Кызыл хоорайның, Сүт-Хөл кожууннуң Хүндүлүг хамаатызы чораан. Ооң салым-чаяаны шүлүк, проза, шии жанрларынга, очерктер, публицистиг болгаш эртем талазы-биле ажылдар бижииринге чаңгыс аай дески сайзырап келген.

Ол 1930 ч. март 27-де Сүт-Хөл кожууннуң Кара-Чыраа сумузунга арат өг-бүлеге төрүттүнген. Кызыл-Тайга, Суг-Аксы, Кызылдың 2 дугаар школаларынга өөренгеш, Абаканның башкы, Кызылдың педагогика институттарын, Москвага Партияның Дээди школазының журналистика салбырын дооскан. Ол ышкаш Москваның Ломоносов аттыг күрүне университединиң аспирантуразын доозуп, аңаа эртем адын камгалаан.

Туранның 2 дугаар школазынга башкылап, Кызылдың башкы училищезинге комсомол комитедин секретарьлап, «Тываның аныяктары» солунга килдис эргелекчилеп, Тыва радиога редакторлап, оралакчы даргалап, хөгжүм-шии театрынга директорлап, башкы институдунуң эге өөредилге салбырынга башкылап, деканнап ажылдап чораан.

Екатерина Танова 30 ажыг шүлүк болгаш проза номнарын үндүрген, 10 ажыг шиилерни бижээн. Ооң шиилери республиканың хөгжүм-шии театрының база улусчу театрларның сценаларынга, радио, телевидениеге салдынгылаан. Дыка хөй шүлүктери чоннуң ынак, билдингир ырылары апаргылаан: «Анай-Хаак», «Ырла, Хемчик», «Ыры херек», «Халдып ор, чолаачы» база бичии уругларга «Ховаганнар», «Чуӊгуда», «Койгунак», «Сөөлгү коӊга», «Өөреникчи чылдар». Оларга аялгаларның хөй кезиин сураглыг композитор, өөнүң ээзи Альберт Танов база оглу Тыва Республиканыӊ культуразыныӊ алдарлыг ажылдакчызы композитор Вячеслав Танов бижээннер.

Ооң «Акым дугайында тоожу» (1976), «Иениң салым-хуузу» (1991, 2010), «Дошкун чылдарның чазы» (1993) деп тоожулары, «Кара-Бай» (1994) деп романы номчукчуларның бедик үнелелин алган. Орус дылда «Тайна цветущей ивы» (2004) деп ному Тыва Республиканың Күрүне шаңналынга төлептиг болган. Улуг хемчээлдиг шүлүглелдери «Хемчиктиң ырызы» (1968), «Арбас-Ойну мунувуткаш» (1983) төрээн чонунуң төөгүзүнге болгулаан болуушкуннарны уран-чечени-биле көргүскен. «Күлүк-Тажы» деп эпостуг шүлүглели (2006) түрк чоннарның төөгүзү-биле холбашкан. «Оруктар, оруктар» деп шүлүглели уйгу-дыш чок чер кезип, узун-узун оруктар үнүп, сургакчылап чоруур журналистерниң ужуралдарының дугайында, «Кара-Чыраа галереязы» деп номунда бодунуң төрээн чериниң сураглыг кижилериниң овур-хевирин мөңгежидип бижээн. «Тыва парлалганың төөгүзү», «Тыва школаларның 2-ги класстарынга номчулга» (2002), «Тыва школаларның ортумак класстарынга Тываның төөгүзүнге номчулга номнарын» (2004) үндүргүлээн. Аңгы-аңгы шүлүктери орус, алтай, украин, моол, түрк болгаш немец дылдарже очулдуртунган. Ол боду С. Маршактың, С Михалковтуң, А. Бартонуң, Т. Шевченконуң шүлүктерин база И. Тургеневтиң «Бүдүүзүнде» деп романын тыва дылче очулдурган.

Тыва чечен чогаалды сайзырадырынга киирген үлүг-хуузу дээш, чогаалчының ажыл-ижин бедии-биле үнелеп, Тыва Республиканың Күрүне шаңналының лауреады, «Күш-ажылчы шылгарал дээш» деп медаль-биле, «ССРЭ-ниң телевидениениӊ болгаш радионуӊ тергиини» деп хөрек демдээ-биле шаңнаан.

Салым-чаяанныг, эртемден чогаалчы Екатерина Дүктүг-ооловна Танованың чырык ады, кылган ажыл-херээ аныяк салгалга үлегер-чижек болбушаан, тыва литературага, ооң төөгүзүнге балалбас исти арттырар.

Кара-Чыраа кадыннары

Кара-Чыраа кадыннары

Кандыг дээрзин билир сен бе?

Ылчың-баштак чаңым-биле

Ылап төөгүп берейн бе?

Энерелдиг энелерниң

Эргим чурту Кара-Чыраа

Кайгал, эрес, ырлыг-шоорлуг

Кандыг кысты чаяаваан дээр.

Ажы-төл дээш, ажыл-иш дээш,

Амыр-дыжын уттувуттар,

Ырак-чоокка мактаттырган