Мерген-Херел Мажааевич Монгуш –
салым-чаяанныг, бот-тывынгыр композитор, ыраажы,
Чадаананың «Айлаң-кужу» деп атка төлептиг чораан.
Ол 1950 ч. январь
30-де Чөөн-Хемчик кожууннуң Бажың-Алаак сумузунга хөй ажы-төлдүг өг-бүлениң
алды дугаар оглу болуп төрүттүнген. Бичиизинден тура-ла орлан-шоваа, шимченгир
оол бооп өзүп келген. Школачы үелеринде идепкейжи, эш-өөрүнге дузааргак, ырлаза
ырлаар, шүлүктезе шүлүктээр, концерттерден, көрүлделерден чыда калбас турган.
6-гы класстан эгелээш-ле, ырыларга нота бижиирин шенеп турган. Школаның
ыры-хөгжүм бөлүүнүң идепкейлиг ыраажызы.
«Уктуг кижи угун
салбас» дижир. Ооң ачазының талазындан төрелдери салым-чаяанныг хөгжүмчүлер,
чечен-мерген улус чораан. Кырган-ачазы Үстүү-Хүрээниң эмчи-ламазы Монгуш Чамыян
аажок ырлаар, ачазы база ырлаар, уран-чечен, дылгыр бижикчи, олары улуг
салдарлыг болганы чугаажок.
Бажың-Алаак
школазын дооскаш, шериг хүлээлгезин эрттиргеш, ол-ла дораан Каа-Хем кожууннуң
Ильинка суурунуң культура бажыңынга ажылдап эгелээн. Ажыл-амыдыралының
аайы-биле удавайн өскен-төрээн чери Чадаананың культура бажыңынга ажылдай
берген.
1972 ч. Иркутск хоорайга
бот-тывынгыр уран чүүл көрүлделериниң зона чергелиг мөөрейинге А. Ондарның
сөзүнге «Белек»
деп ырыны ырлааш, лауреат атка четкен. Оон-на ооң ат-сывы диңмиреп, Тываның
күрүне филармониязынга ажылдаары-биле чалаткан.
Мерген-Херел Монгуш аңаа
ыры-хөгжүмнүң солизи болуп, беш чыл ажыр ажылдаан.
1978 ч. эгелеп, катап-ла
Чадаанага агитбригада удуртуп ажылдай берген. Ооң удурткан бригадазы кожууннар
аразынга көрүлделерге эң-не дээре дээн агитбригадага төлептиг бооп турган. Ол
ышкаш Чадаананың культура бажыңынга директорлап, «Чаа
орук» солунунга корреспондентилеп ажылдаан.
Ол кыска назынында 30 ажыг ырыларның автору, ооң «Чаңгыс
хадың», «Курай!
Курай!» деп ырылары чээрбиги чылдың 20 дээре
дээн онзагай ырыларның санынче кирген.
«Биске, Тываның культура ажылдакчыларынга, Мерген-Херел
Монгуштан чарылганывыс – хөгжүмчүнүң ойнап орган хөгжүм херекселиниң бир хылы
хенертен үзүлген дег, хомуданчыг болгаш харааданчыг болду» – деп, Тыва Республиканың культуразының
алдарлыг ажылдакчызы, ооң уран салым-чаяанының мөгейикчизи Маадыр-оол Борбаанды
«Чаа орук» солунга бижээн.
Чадаана
хоорайның хүндүлүг хамаатызы Ольга Салчактың
сактыышкынындан: «Солунга чагаа килдизинге
ажылдап тургаш, Мерген-Херел Мажааевичиниң амыдыралының сөөлгү хүннеринге чедир
ооң-биле эгин-кожа ажылдаар аас-кежиктиг болган мен. Алыс-ла чогаал ажылынга
сундулуг, ооң сөс-домаа чечен-мерген, билдингир, тода. 1992 ч. Тываның Журналистер
эвилелиниң чарлааны эң эки материалдар дээш мөөрейге, Мерген-Херел Монгуштуң
1-ги черни ээлээни – чогаадыкчы уран талантызын херечилеп турар. Ооң биче
сеткилдиин, дузааргаан чону билир, солун, хөглүг, оюн-баштак, ажык сеткилдиг
кижи. Мерген-Херел Монгушта кижилерни бодунче хаара тудуптар, бир-ле сорунзалыг
күш бар. Ол ат-алдар-даа сүрбес, бодун мактанмас, өрү көрдүнмес, чораан боду-ла
ол. Ооң хүлүмзүрээн шырайын, ыяңгылыг ырларын кезээ мөңгеде сактып, утпайн
чоруур бис».
Тываның ховар оолдарының бирээзи,
ат-сураглыг ыраажының, композиторнуң ыры-шүлүү, ажыл-херээ тыва чоннуң
сагыш-сеткилин каастап, чырык сактыышкын болуп артып калган.
Кайгамчык тускай үннүг, салым-чаяанныг
композиторнуң адын
мөңгежидип, Чадаананың культура бажыңын ооң ады-биле адаан. 2020 ч. композитор Томас Монгуштуң чыып
тургусканы база редакторлааны-биле Мерген-Херел Монгуштуң «Курай! Курай!»
деп аттыг ырыларының чыындызы үнген.
Ол 1994 ч. июнь 28-те, 44 харлыында,
аныяк назынында, хенертен мөчээн.
Чаңгыс хадың
(Сөзү, аялгазы М. Мерген-Херелдии)
Кадыр элден харап алган чаңгыс
хадың,
Караңгыда сээң-биле кожа тур мен.
Чүге мында көңгүс чааскаан үнгениңни
Чүрээм сенден айтырыксап, дүвүреп тур.
Агарарган узун уннуг хадыңчыгаш,
Аныяк сээң дазылдарың быжыг-даа-дыр.
Салгын-хаттың кээргел чокка силгииринге
Саглаңайнып, сылдырадыр дагжаар чүңүл?
Чаңгыс
хадың, муңгарава, иелээн бис,
Салым-чолум сээң-биле дөмейлээр мен.
Чажыртынган сеткилимниң кударалы
Чаштар болуп төрээн черже дамдылап тур.
Өөрлерим
(Сөзү, аялгазы М. Мерген-Херелдии)
Алмаз өңү чараш-даа бол
Аныяктар оон-даа чараш
Өөрүшкүмнүң хөглүг ырын
Өөрлеримге тураскааттым.
Карактарны шийиптерге
Караңгылай бээр-ле болгай.
Хайыралдыг чалыы назын
Катап эглип келбес болгай
Эй, эй, эй, ээй, ой, ой, ой, оой,
Катап эглип келбес болгай.
Амыдырал чуртталгага
Анаа чорбайн, кызып чору.
Ажыл-ишке, демиселге
Адаларның изин салга.
Эй, эй, эй, ээй, ой, ой, ой, оой
Адаларның изин салга.
Хайымныг бо бачым өйде
Када берген чечек ышкаш,
Чалгаа чорбайн, кежээ чору
Чааскаан чорбайн, өөрлүг чору,
Эй, эй, эй, ээй, ой, ой, ой, оой
Чааскаан чорбайн, өөрлүг чору.
Материалды
И. Д .Ооржак белеткээн.