Байкара Дамчаевич Хөвеңмейниң 110 харлаанынга

20 января, Понедельник

(1915–1972)

Улуг далай дамдызы бооп,

Улуг-Хемге төрүттүнген,

Кайгамчыктыг улуг чурттуң

Хамаатызы эргелиг мен...

Б. Хөвеңмей

Байкара Дамчаевич Хөвеңмей – тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи, билдингир шүлүкчү, прозачы, публицист, очулдурукчу, чурукчу, Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, «Хүндүлелдиң демдээ» ордениниң, «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» деп медальдың эдилекчизи, ТАР-ның (1942) болгаш ССРЭ-ниң (1945) Чогаалчылар, Журналистер эвилелдериниң кежигүнү чораан.

Ол 1915 ч., чыккылама кыштың соогу, январь 20-де Таңды-Тываның Салчак кожууннуң биче Баян-Кол хемниң эриинге төрүттүнген. Келир үениң чырык угаанныг чогаалчызының чашкы үелери өскүс-чавыс, кадыг-берге байдалга эрткен. Ону авазының ачазы чазык, чаагай, тоолчу Думчукпан кырган-ачазы кижизидип өстүрген.

1928–1929 чылда Кызылга эге чада школазынга баштай моол бижикти, ооң соонда чаа чогааттынган тыва бижикти боду өөренип алган. 1930 ч. ол ийи ай хуусаалыг бижик өөредириниң курузун чедиишкинниг дооскаш, типографияга өөреникчилеп кирип алган. Күш-ажылчы базымын республика типографиязынга өрүкчүлеп эгелээн. Эртем-билигге канчаар-даа аажок сундулуг оол бодунуң үе-чергези, ол үениң мурнакчы аныяктары-биле кады Москвада Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединге өөренип чораан. Ону дооскан соонда, НАМ болгаш АРЕВЭ ажылдарынга ажылдаан. Ол үеде тыва бижикке үнүп эгелээн «Шын» солунну болгаш баштайгы тыва номнарны үндүрүшкен. 1934 ч. тыва араттарга тускай үндүрүп эгелээн «Хостуг арат» деп солунну үндүржүп, аңаа редакторлай берген. «Хостуг арат» солунга ооң эң баштайгы «Хостуг арат дыңнап тур оо» деп шүлүү үнүп келген. Ол шүлүктү солун номчуп билир араттар шээжи-биле билир турган. «Хостуг арат» деп солун дүшкен соонда, «Шын» солунга редакторлаан. Чогаал ажылын 1934 ч. эгелээн. «Октябрьның тугу» деп шүлүү ол-ла чылын «Шын» солунга парлаттынган. Дараазында чылдарда ооң чогаалдары «Аревэ шыны» солунга, «Революстуң херели» сеткүүлге удаа-дараа парлаттынгылаан.

«Ѳңнүктер-биле кады» (1955), «Уруглар болгаш улуглар» (1963), «Азияның чүрээ» (1965), «Октябрьдан октаргайже» (1968), «Шүлүктер» (1973), «Кым улугул?» (1995) деп номнарның автору.

Чогаалчы публицистика жанрынга база чедимчелиг ажылдап чорааннарның бирээзи. Ол литература-критиктиг болгаш чогаал теориязынга хамаарышкан ажылдарны база бижип турган. 1942 ч. «Ленин-Сталинниң оруу-биле» деп сеткүүлге парлааны «Тываның шүлүк чогаалы» деп ажылы тыва шүлүк чогаалының ол үеде байдалын, ооң сайзыралының оруун тодазы-биле көргүскен. Ында автор тыва улустуң аас чогаалының тыптып келгенинге доктаап, ооң шүлүк чогаалы-биле хевирлеш болуп турарын чижектер-биле тода көргүспүшаан, тыва шүлүктүң тыптып келгенин, ооң тургузуун, тыва шүлүк чогаалы делегейниң шүлүк чогаалдарының кандыг адырынга хамааржып турарын чижектерин берип тургаш, шинчилээни солун. Ооң тыва шүлүк чогаалынга хамаарыштыр бижээн чүүлү ол үеде баштайгы улуг шинчилел ажылы болган.

А. Пушкинниң, М. Лермонтовтуң, С. Шипачёвтуң, Н. Тихоновтуң, С. Маршактың, М. Рыльскийниң чогаалдарын база дыка хөй моол чогаалчыларның чогаалдарын тыва дылче чедимчелиг очулдургулаан. Ооң чогаалдары орус, хакас, якут, бурят, алтай дылдарже очулдуртунган. Кандыг-даа эрге-дужаалдыг черлерге ажылдап чорааш, ол кончуг бөдүүн, чазык, биче сеткилдиг, дузааргак, бодунуң ажыл-ижинге кызымаккайын, харыысалгалыын, идепкейжизин көргүзүп чораан.

Б. Д. Хөвеңмейниң чогаал ажылынга хамаарыштыр бедик үнелээшкиннерни А. Калзан, Д. Куулар, М. Хадаханэ, М. Кенин-Лопсан, Ю. Кюнзегеш, В. Серен-оол, Е. Танова, А. Бегзи болгаш өскелер-даа бижигилээн.

Байкара Хөвеңмейниң чырык ады тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи болуп база журналистика ажылының быжыгып тургустунарынга бодунуң үнелиг үлүг-хуузун киирген, хөй-хөй солун чогаалдарның, очулгаларның автору болуп артар дээрзи чигзиниг чок.

Ол 1972 ч. октябрь 6-да мөчээн.

Чурт-шинчилел чогаалы болгаш национал библиография килдизинде тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи шүлүкчү, прозачы, очулдурукчу Бай-Кара Дамчаевич Хөвеңмейниң 110 харлаанынга «Йөрээл сөстүң мастери – шүлүкчү» деп номнар делгелгези салдынган.

Тайбың тиилээр!

Төрээн дылдың кичээлинде

Дөрткү класс уруглары

«Төрээн чугаа» дээн номун

Дөгерези ажып алган.

«Тайбың тиилээр!» дээн сөстү

Тамба башкы адап бээрге,

Коля ону самбырага

Кончуг чараш кылдыр бижээн.

– Тайбың – деп чүл? Харыылам – деп,

Башкы тургаш айтырарга:

– Тайбың дээрге чуртталга – деп,