(1934–1996)
Шак бо суурга хевээр арткан.
Эрес-кайгал оюн-тоглаам
Шак бо суурда сиңип калган.
Ынакшылдың ханызынче
Бо-ла суурга шымнып кирдим.
Ыры, шүлүүм аян-хөөнү
Бо-ла суурдан шуудап үнген...Эге школаны дооскаш, өрт халавынга таварышкаш, ооң ужун өөредилгезин уламчылап шыдавайн барган. Бодунуң тура-соруккуру-биле, бергелерге торулбайн, бот өөредилгени чедип алгаш, чогаал бижип, амыдырап-чурттап чораан.Баштайгы шүлүктери 1950 чылдар эгезинде «Сылдысчыгаш» солунунга үнүп эгелээн. Ол «Чаа-Хөлдүӊ айдыӊында» (1966), «Шүлүктер» (1971), «Хөөрээрниӊ чугаалары» (1971), «Кокпалар» (1975), «Сүзүглелим» (1979), «Назын» (1981), «Демисел» (1987), «Танышпазым чээннер» (1993), «Тыва кижи» (1995), «Сеткилимниӊ хөөннери» (1996) деп шүлүктер болгаш проза чогаалдарының автору. Ооң шүлүктери күш-ажылды, тайбыңны, улустар аразында эп-найыралды алгап-йөрээринден аңгыда, хуузунда кижиниң аажы-чаңында, сагыыр чаңчыл-сүзүглелдериниң эки-багай талаларын ак-кара чокка бижип көргүзүп турары. Ол ышкаш чогаалдары улусчу, чечен-мерген дыл-биле бижиттингенинден номчукчуларның кичээнгейин хаара тудуп, сеткил-сагыжын доюлдуруптар.«Улуг-Хемниӊ чалгыглары» деп чечен чогаал каттыжыышкынын хөй чылдарда удуртуп, уран чечен сөске сонуургалдыг аныяктарны деткип, арга-сүмезин кадып, тыва чогаалдың сайзыралынга бодунуң үлүг-хуузун киирип чораан. Чогаалчының элээн хөй шүлүктеринге аялгалар бижиттинген, «Чаа-Хөлдүӊ айдыӊында», «Тыва кызы» деп шүлүктеринге бижиттинген ырылар чон аразында нептереп, барык улустуу апарган.А. Блоктуӊ, С. Есенинниӊ, А. Прокопьевтиӊ, В. Тельпуговтуӊ болгаш алтай, моол чогаалчыларның чогаалдарын тыва дылче бедик деңнелге очулдургулаан.Россияның Чогаалчылар болгаш Журналистер эвилелдериниң кежигүнү Зоя Семис-ооловна Донгактың сактыышкынындан: «Тыва чогаалчыларның бирээзи боор шүлүкчү, прозачы, очулдурукчу Өлчей-оол Монгуш мээң дагдыныкчым апарган. Он харлыында ооң мага-бодунуң чартыы өрттенгеш, эмчилер чөгенип турда, чуртталгага ынак Өлчей-оол өлүмнү шыдап үнген. Чүгле эге школа дооскан өртең оолчук ном саңынга кээп дыка номчуттунар. Ак-Туруг суурда ном саңының номнарын ол төндүр номчаан. Амгы үеде ол ном саңы ооң адын эдилээн. Чогаалдарын номчуп чорааным Өлчей-оол Куңгааевичини бир дугаар Чаа-Хөлге көргеш, корга бердим. Арнын, мойнун, холдарын өртең сорбулар дырыштыр тыртса-даа, ооң амыдыралга ынак, оюн-баштаа, хөйнү билири ала-чайгаар кижини сорунзалай бээр. Чаа-Хөл болгаш Улуг-Хем кожууннарның «Улуг-Хемниң чалгыглары» чечен чогаал каттыжыышкынын удуртуп тургаш, Өлчей-оол Кунгааевичиниң негелделиин кайгап ханмаан мен. «Салаа-сайгыды чок мен безин машинага парланып турумда, бүдүн-бүрүн сен чоонган сен» дээрге, бижик кагар машинага парлап өөрендим-даа, оон солуннарга үнген шүлүктеримни чыып эгеледим. 1996 ч. март 31-де Өлчей-оол Кунгааевич «кызыл-дустаза-даа», ооң өрт халавын тиилээш, чогаал оранында төлептиин бодап келгеш, амыдыралдың бергелерин шыдап эртип чор мен».Тываның Улустуң чогаалчызы А. Даржайның чогаалчыга үнелели: «Чечен чогаалга хандыкшылымны, эң ылаңгыя шүлүкке ынакшылымны өөскүткен кижи төрел акым Монгуш Кунгааевич Өлчей-оол турган-дыр деп бадыткалдыг чугаалап болур-дур мен. Ол кончуг оюн-баштак, хөглүг кижи чораан. Чогаалчы эш-өөрүнүң аразынга бир-ле солун чугааны, баштаксымаар аянныг чугаалап, улусту бо-ла каттырды бээр чораанын сактыр-дыр мен. Ол биче сеткилдиг болгаш бодун даңгаар суму чогаалчызы мен дээр чораан кижи. Херек кырында ол хензиг суму эвес, херии-делгем чурттуң – Тываның Чогаалчызы чораан. Ооң бир бадыткалы – чогаалдары, өске бадыткалы – Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы деп хүндүлүг ады. Монгуш Өлчей-оол ындынныг, уяранчыг, чечен-мерген ыраажы, шүлүкчү чораан болгаш Тываның төөгүзүнге, ооң чогаалынга шак-ла ынчаар мөңгежиир».Салым-чаяанныг, бурунгаар чүткүлдүг чогаалчы 1996 ч. март 31-де мөчээн.Чаагай чаңчыл
Тыва чонум хүндүлээчел,
Дылы безин эптиг, чымчак.
Эрткен-дүшкен кижилерге
Эжиктери ажык турар.Аалчызын өрү чалап,
Аяк-сава чеминде баар.
Чугаа эреп таныжа бээр,
Суг-ла салба хөөрешкилээр.«Хөреңгилиг, ядыы бе?» – деп,
Көрүп болгаш ылгап чытпас.
Төндүзүн-не чүрекке чоок,
Төрелзиг көөр – чаагай чаңчыл!Арат чонум хүндүлелин,
Ажык эжиин, арыг олбуун
Авыястыг чамдык улус
Ажыглай бээр – оозу кончуг!
1980 ч.Сагыш ышкаш болган болза...
Сагыш ышкаш болган болза,
Чаагай бүдүш меңээ дикчок турган болза –
Кадыг болгаш кара сеткил эдилээннер – эттинзин дээш,
Харам чокка үлезимзе.
Сагыш ышкаш болган болза,
Чаагай бүдүш меңээ четпес турган дижик,
Өскелерден – өреге-даа дүжүп чыда, чээп алгаш,
Өөрүшкүмнү байытсымза.
Ынчаарда ам бо-ла бүгү
Ыры ышкаш, арыг-силиг чуртталгадан –
Далай суунга дамды дуза дижири дег – хир-чам чидип,
Таарымчалыы дам-на баргай!
1984 ч.Материалды И. Д. Ооржак белеткээн.
