Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы – шүлүкчү, прозачы, очулдурукчу, шии бижикчизи, хөй-ниити ажылдакчызы, Тываның Улустуң чогаалчызы, 1968 ч. бээр ССРЭ-ниӊ Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Тываның Улустуӊ чогаалчызы, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы чораан.

Ол 1929 ч. декабрь 13-те Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Тал сумузунда Чээнек деп черге төрүттүнген. Шагаан-Арыг чеди чыл школазын, Кызылдың башкы училищезин, Кызылдыӊ башкы институдун, СЭКП ТК-ныӊ чанында партияныӊ Дээди школазын дооскан.

Күш-ажылчы баштайгы базымын чер ажыл-агыйындан эгелээн. Кожууннарның школаларынга башкылап, Тыва АССР-ниӊ чогаалчылар Эвилелиниң баштаар черинге дагдыныкчы-сүмелекчи бооп, 1980–1989 чч. чогаалчылар Эвилелин даргалап база «Сылдысчыгаш», «Тываныӊ аныяктары», «Шын» солуннарга, «Улуг-Хем» сеткүүлдүӊ проза килдизинге редакторлап ажылдаан.

Чогаал ажылын 1949 ч. эгелээн. Ол шүлүктү «Андазынның бизи-биле бижип эгелээн мен» деп ырлап үнүп келген.

Намдарымдан үзүндү
Чаагай өйде төрүттүнген
Кежиим улуун чажырбас мен.
Шаагай изи холаң сорбу
Кежимде чок эмчи тыппас...
Кара чаштан кадарчылап,
Кургаг ховаа буга касчып,
Кастыңымдан аккан дерниң
Кужурзуун аа эскерген мен.
Аңгыс черге шарлар кошкаш,
Чүрээм-биле доңнажыпкаш,
Андазынның бизи-биле
Шүлүк бижип эгелээн мен.

Чогаалчының чашкы шааның эрткен оруктары тодазы-биле көстүп, ында илереттинген сагыш-бодалдың делгеми канчаар-даа аажок херии, харын-даа каш-ла одуруг, бүдүн амыдыралды хаара тудуп турар кылдыр чуруп көргүскен. Шүлүктериниң бирги чыынды ному 1958 ч. «Баштайгы базым» деп ат-биле чырыкче үнген. Оон бээр авторнуӊ шүлүктери, проза чогаалдары республика солуннарынга удаа-дараа парлаттынып, номчукчуларның сонуургалын чаалап ап, онзагай чогаалдар болуп арткан.
Авторнуң эң кол чогаалы – «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романыныӊ дөрт томнуг ному тыва чечен чогаалда шилиндек чогаалдарның санынга кирген. Эпопея болур ол улуг романда Тываның төөгүзүнге хамаарыштыр тыва чоннуӊ аӊгы-аӊгы үе-чадаларында эрткен байдалын, чырык чаагай амыдыралче чүткүлүн, тура-соруун тодаргай чуруп көргүскен.

Ооң бижээни «Долуманыӊ хуулгаазыны», «Инчеек», «Белек-кыс эмчи», «Он бир» деп шиилери республиканыӊ хөгжүм-шии театрынга база «Он бир» деп шиизи Украинаныӊ Ровно хоорайыныӊ шии театрынга, «Долуманыӊ хуулгазыны» Якутияга, Моолдуӊ Улангом театрларынга тургустунгулаан. Чогаалчы тыва дылче К. Чуковскийниӊ «Айболит эмчи», Е. Ильинаның «Дөрткү бедик» деп чогаалдарын очулдурган. Ооң хөй санныг чогаалдары Россияныӊ болгаш даштыкы чурттарның чоннарының дылдарында очулдуртунган.

Тыва чечен чогаалдың, уран чүүлдүң сайзыралынга киирген улуг үлүг-хуузу дээш, чечен сөстүң мергени Кызыл-Эник Кудажыны, ССРЭ-ниӊ «Хүндүткелдиӊ демдээ»,Тыва Республиканыӊ орденнери-биле шаӊнаан. Ол Тыва Республиканың күрүне шаңналының лауреады. Чогаалчының адын мөңгежидип, ооӊ төрээн чери Ийи-Тал сумузунуң көдээ культура бажыңын, Шагаан-Арыг хоорайныӊ бир кудумчузун база ном саңын чогаалчының ады-биле адаан. Ол ышкаш Ленин кудумчузунда ооң чурттап турган бажыңының даштында мемориалдыг самбыраны кылган. «ХХ чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери» деп Күрүне номунче ооң ады кирген. Катаптаттынмас салым-чаяанныг чогаалчы Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы тыва литератураның сайзыралынга балалбас исти арттырган.

К-Э Кудажының чогаалдарыныӊ даӊзызы А. С. Пушкин аттыг ном саңының аӊгы-аӊгы чылдарда үнгүлээн библиографтыг үндүрүлгелеринде киргилээн.

Ол 2006 ч. ноябрь 4-те мөчээн.

Материалды И. Д. Ооржак белеткээн.