«Кызып өөрен, оглум» – дээштиң,
Эргим авам үдеп кагган.
Эртем-билиг өртемчейин
Кызыл-даван эгелээн мен...
М. Доржу
Сураглыг шүлүкчү, очулдурукчу, Сергей Пюрбю аттыг шаңналдың лауреады Монгуш Доржу Баянович 1939 ч. ноябрь 10-да, Тываның мурнуу кыдыг-кызыгаары болур Өвүр кожууннуң Солчур сумузунга төрүттүнген. 1958 ч. Хандагайты ортумак школазын дооскаш, Өвүр райкомунуң комсомол секретарынга ажылдап эгелээн. Алызындан эртем-билигге сундулуу-биле, Тывадан чааскаан, Москваның A. M. Горький аттыг литература институдунче өөренип киргеш, 1967 ч., ук өөредилге чериниң бирги доозукчузу болуп, чедип келген.
Өвүр кожууннуң школаларынга дыл, литература башкылап, «Шын», «Тываның аныяктары», «Сылдысчыгаш» солуннарынга корреспондентилеп, республиканың А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының чурт-шинчилел болгаш чогаал килдизинге, Республиканың улусчу чогаадылга төвүнге ажылдап чораан.
Монгуш Доржу школачы чылдарындан-на шүлүк бижип эгелээн. Чогаал ажылынче сундугуп киргени – 1958 чыл. Шүлүктериниң баштайгы чыындызы 1965 ч. «Сында одаглар» деп аттыг парлаттынган. Номчукчуларның сонуургалын хайныктырып, тыва чечен чогаалга бойдузундан салым-чаяанының балалбас изин арттырган шүлүктериниң номнары: «Ынакшыл» (1968), «Хөрлээ» (1972), «Суг-чинчилер» (1992), «Өшпес кезек – оттуг чечек» (2009), «Шүлүктер» (2009). Ооң новеллалары, чечен чугаалары «Сыргалар» деп ат-биле үнген.
Ол бистиң хөй националдыг чуртувустуң болгаш делегейниң чогаалчыларының чогаалдарын очулдурарынга улуг үлүг-хуузун киириштирген. Л. Кокышевтиң «Аринаның амыдыралы» деп романын, В. Липатовтуң «Ой күске», М. Каримниң «Аалывыста аас-кежии» деп тоожузундан аңгыда, өске-даа чогаалдарны хөйү-биле очулдурган.
Шүлүкчү Монгуш Доржу номчукчуларның ынак авторларының санынга кирип, ооң чогаалдарын школа программазында киирип, өөредип эгелээн.
Чаңгыс чер-чурттугларының база Тываның чогаалчылар Эвилелиниң эгелекчи саналы-биле Өвүр кожууннуң төп ном саңын ооң ады-биле мөңгежидип адаан.
Тываның Улустуң чогаалчылары Н. Куулар, М. Күжүгет чогаалчының чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр бедик үнелелди арттырганнар: «Чурттуң, чоннуң салым-чолунче, кижиниң сагыш-сеткил амыдыралынче хандыр көөрү, ооң иштики ужур-утказын болгаш үнезин уран сөске чуруп бижиири, улуг, ыыткыр медеглелдер, кыйгырыглар кылбазы, овур-хевирлериниң, чурумалдыг аргаларының хөлүн эрттир «көскүлең, уштулаңнааш» эвези… дээн ышкаш «оожум лириканың» ылгавырлыг демдектери М. Доржунуң чогаалдарында национал тыва аян-хөөннүг илереп кээп турары көскү… Сеткил-сагышка суйбай аарак дээп турар ышкаш сагындырар поэзиязын, хензиг-даа боралгак чок өттүр көстүп турар, дамырак сугга дөмейлеп болур. Ол поэзия делегейинге бодунуң онзагай бойдустуг, аяс болгаш энерелдиг дээрлиг, чылыг чымчак сеткил долган ортулуун бодарадып чаяап каан. Ол ортулукта ынакшылдың оттуг чечектери саглаңайнып, чырык сеткилдиң өшпес кезээ үе-шагның хат-шуурганынга, хар-чаъзынга аштырбайн, чырыын болгаш чылыын өргүп, хып чыдар».
Ол ышкаш Улустуң чогаалчызы А. А. Даржайның үнелелинден одуругларны база маңаа киирейн: «Монгуш Доржунуң амыдырал-чуртталгазы сактырга-ла онзагай чүве-даа чок, чаңгыс аайланчак, сагышка артар байырымныг аян-шинчи-даа чок ышкаш көстүр чораан. Херек кырында шүлүкчүнүң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы кончуг хайныышкынныг эрткен. Ном-дептер үндүрүлгези үзүктелиишкинниг турган-даа болза, ол мөчүгүжеге чедир холундан демир-үжүүн салбаан. Ооң биске арттырып каан чогаалдары, шынап-ла, арыг эртине «суг-чинчилер» – дир, тыва чогаалдың база бир онзагай чараш «сыргалары»-дыр». Ол чонунуң аразынга чогаалы-биле мөңге чурттап чоруур. Монгуш Баянович Доржу – албан ёзузунуң алдарлыг шүлүкчүзү чорбаан-даа болза, арын-нүүрнүң арыг шүлүкчүзү чораан».
Сураглыг шүлүкчү Монгуш Доржу 1992 ч. мөчээн.
Экини-даа, багайны-даа
Ылгап билир болу бердим.
Эртип келген оруктарым
Базым сана көстүр болду.
Ала харда когуруму
Аактыг чаш-ла, Өвүр черге
Амыдырал «ажыг» дузун
Амзап өскен оол-дур мен.
Чарышка баар саяк аът дег,
Баш удур шылгаттырып,
Байгы күжүм эртемдиве
Салывыткан чүткүп чор мен.
Саазын, будук, демир-үжүк
Чаяаттынган салым-чаяан,
Уйгу-дыш чок чымыш ижим
Улус чонга бараан болур. (1965 ч.)
Башкыларымга
Эге класс эжиин артап кирген хүнүм –
Эртемнерге узун оруум ужуктап каан.
Башкыларым өөредии хүннер сана,
Бажым мээзин дадыктырып сайзыраткан.
Чуртталгаже шымнып кирген көктүг чазым
Чулчургайым дамыры дег үнемчелиг.
Эргим кыстың дидим эвес куспактааны –
Эъдим-чүрээм ханызында сиңип калган.
Хайым ишке киржилгемниң херечизи
Хаваам кешкен кокпажыктар арбыдап чор.
Ажыг дерим кылаңнады сыстып-сыстып,
Амыдырал далайынче агып-ла чор.
Чүү-даа чүве үнген дөстүг, үндезинниг
Чүрек безин чүглүг ырны чондан алыр.
Байгы билир эртем-билиим каңнап берген
Башкыларым узун назы назылазын! (1971 ч.)
Материалды И. Д. Ооржак белеткээн.
