Биче-оол Сержиевич Доюндуп – шүлүкчү, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, «РСФСР-ниң көдээ ажыл-агыйының тергиини» деп хөрек демдээниң эдилекчизи, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг сумузунуң хүндүлүг хамаатызы чораан.

Ол 1929 ч. октябрь 1-де Тес-Хем кожууннуң көктүг-шыктыг О-Шынаа суурунга көшкүн, малчын араттың өг-бүлезинге төрүттүнген. 1945 ч. Самагалдай ортумак школазының 8-ки клазын дооскан. Бүгү чуртталгазын кожууннуң көдээ ажыл-агыйын бут кырынга тургузарынга болгаш чоннуң культурлуг амыдыралынга тураскааткан.

Биче-оол Сержиевич көдээ ажыл-агыйның янзы-бүрү чымыштыг ажылдарын хөй чылдарда кылбышаан, чогаал ажылын сонуургап, хөй санныг шүлүктерни үндүрген. «Күзел ыры» деп баштайгы шүлүү 1964 ч. «Тываның аныяктары» солунга парлаттынган. Ооң соонда ооң чогаалдары «Улуг-Хем» сеткүүлүнге болгаш Республика солуннарынга доктаамал парлаттыннып турган. Баштайгы шүлүктериниң чыындызы «Даг эзири» деп ат-биле 1974 ч. чырыкче үнген.

Ооң «Кызыл чечек» (1978), «Күзел ыры» (1984), «Салгакчылар» (1992) деп номнары үнгүлээн. Сөөлгү улуг хемчээлдиг «Улар» (2001) деп шүлүктериниң чыындызын Тываның Ю. Ш. Кюнзегеш аттыг ном үндүрер чери үндүрген.

Чогаалчының хөй-хөй чогаалдары төрээн Тывазынга ынакшылын, көдээ ажыл-агыйга, малчын кижиге, мал-маганга тураскааттынган база бойдуска кижилерниң хамаарылгазы, оран-чуртуң аң-меңин камгалаар дугайында айтырыгларны чедимчелиг бижип көргүскен. Чырыкче үнген чогаалдары чоннуң улуг үнелелин чаалап алган. Тываның сураглыг чогаалчылары М. Доржу, Ч. Кара-Күске, Н. Ооржак, Х. Ойдан-оол ооң чырыкче үнгүлээн номнарынга сайгарылгаларны кылып – «Биче-оол Доюндуп онзагай үннүг, салым-чаяанныг чогаалчы» – деп үнелелдерни бергеннер.

«Тыва литература хөй националдыг литератураларның аразынга чечектелип, сайзырап, чогаадыкчы бедиктерже херии базымнарны кылып турган үезинде, ол катаптаттынмас чогаалдарын сөңнеп, келир салгалдарга төрээн тыва дылынга номчуп чорзун дээш, уран сөске бердинип, чогаадыкчы тывыштыг ажылдап чораан чогаалчы» – деп, чогаал шинчилекчизи Уран Донгак демдеглээн.

Биче-оол Сержиевич чогаал бижииринден аңгыда амыдыралы уран чүүл-биле база сырый холбаалыг чораан. Чер-чурттугларын үлегерлиг ажыл-ижи-биле хей-аът киирип, дыка хөй чылдар дургузунда Берт-Даг суурнуң культура бажыңынга директорлаан. Ол республика көрүлделериниң идепкейлиг киржикчизи, ылаңгыя уран номчулга мөөрейлеринден чыда калбас, ооң каш дакпыр тиилекчизи, мергежээн шүлүкчү.

Ол беш ажы-төлүнүң төлептиг адазы. Ооң салгалдары база адазын дөзеп, уран чүүлге салымныг бооп, культура талазы-биле тускай эртемнерни чедип алганнар.

Чоннуң хүндүткелин чаалап ап, ажыл-агыйын ак сеткилдии-биле культура уран чүүлүнге бараалгаткан чогаалчыга тураскаал кылдыр Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг сумузунуң көдээ Культура бажыңын Биче-оол Сержиевич Доюндуптуң ады-биле адаан.

Ол 2000 ч. чырык өртемчейден чарлып чоруткан.

Хажытпайн сагып чор мен

 

«Тайып ушкан эжиң шоотпа,

Даянгыыш бооп тургусчуп чор.

Таңды кежиин үүжелеве,

Дайнам-да бол, үлежип чи.

 

Улус чоннуң мурнундува

Ушта чүткүп идээргеве.

Чоннуң шуушкан агымының

Соонга база чыдып калба.

 

Оргу чоннуң «далайының» –

Ортузунга эштип чор» – деп,

Калган ачам чагаан чагыын

Хажытпайн сагып чор мен.

 

Кичээнип чор

 

Оъттап чораан малга безин

Озал-ондак турар болгай,

Кадар оъттан хара-даа бээр,

Калбак даштан тая-даа бээр.

Чуртталга дээш эрес-дидим,

Чула тутчуп чораан эшке

Хажыызындан тонун орар

Кадаг, будук турар чүве.

Сорулгаңче чүткүп оргаш,

Сооңдува, мурнуңдува

Катап-катап хынаттынып,

Хая көрнүп кичээнип чор.

Б. Доюндуп, 1977

 

Материалды И. Д. Ооржак белеткээн.