Ол тайбың болгаш бай-шыырак, тодуг-догаа амыдыралды, аас-кежикти, кадыкшылды кыйгырар, тускай ёзу-чурумнуг, чоннуң ынак байырлалы.
Алыс сүзүүң чүдел дизе, ак чолдуг Шагаамда...
Тыва ёзуда ак өң эң-не сүзүглелдиг. Шагаада шупту чүве ак оштуг, ында ак өң колдаан.
Шагаа деп сөс «шагның чаазы» азы «шаг үе» болгаш «аа» (аа сүт) деп ийи сөстен тургустунган чиңгине тыва сөс болур. Шаг-шаандан ындыг, үнүп келген чаа (ак) чылды кижи бүрүзү ак чолдуг, ак оштуг байырлал деп санаар, ынчангаш бүгү-ле чүве менди-чаагай болуп, ак чүве кара чүвени базар болзун деп күзээр. «Довук дег ак – даг дег караны базар» деп үлегер домакта чоннуң актыг шыны кара мегени кажан-даа тиилээр дээн мерген бодалы илереттинген. Ак өң – арыг, бай-шыырак, кадык болгаш тодуг-догаа чуртталганың демдээ.
Шагаада чаагай күзелдер бүтсүн дээш дараазында сүзүглелдерни кылыр: Шагааның саңынга ак сүт (шай) чажар, ак сүттен үнген саржаг, чөкпекти салыр, сүт ак өңнүг болгаш эрте шагдан бээр тыва кижиниң бодалынга эң-не буянныг чорукту илередип, сүттү ыдык кылдыр көрүп, кижиниң аксының кежии, бай болуру, каң кадыы сүттен хамааржыр, ол кончуг хоолулуг, аарыг-аржыкты эмнээринге база дузалаар деп угаап чорааннар. Ол ышкаш тос аржаанның эң арыг, эм-дом үнүштери артыш-шаанакты кыпсыр, ак чаламаларны азып баглаар, арыг ак харга аңдаштанып, арыгланыр, аалдың улуг улузунга ак кадак сунуп, чолукшуур. Келген аалчызын ак чем салып хүндүлээр, чорук-херек ужун ырак-узак аъттаныр дээн кижини оруу ак, чоруу чогунгур болзун деп үдээр. Ак сүт, ак сеткилдиг кижи болгаш ак орук даады тудуш дижир.
Ынчангаш, Шагаа эрги чылдың эрткенин, «ак үени», арыг сагыш-сеткилди болгаш кадыкшылды, тайбыңны кыйгырган «ак» арыг байырлал.
Шагааның бир чончу ужур-утказы ында. Чаа чылдың «ак чем», «ак сагыш-сеткил», харын-даа «ак хар» деп билиглер-биле хамаарылгалыы бүгү түрк болгаш моол чоннарда бары демдеглеттинген.
Ак деп сөс кижиниң салым-хуузун тодараткан меңгизиниң база өңү.
Бир ак меңгилиг кижиниң сагыш-сеткили иениң сүдү дег ак, алды ак меңгилиг кижи харам эвес, сүзүк- чүткүлдүг, ажык сеткилдиг, кадыг-бергелерге шыдамык. Сес ак меңгилиг кижи арыг, ак сагыштыг.
Тыва кижиге дээрниң овуру, ол чеже-даа чаъс-борааңныг болза ак-көк кылдыр сагындырар, кара суглуг хемнери – ак-көк хемнер, эм-таң аржааны – ак аржаан, ак чем – быштак, курут, ааржы, ээжегей, ооң ак өңү-биле харылзаштырып турар.
Ак өң дээрге-ле аас-кежиктиң демдээ. Аас-кежик – мал-маганның арбыны, ажы-төлдүң өөрүшкүзү, ак чемниң элбээ болур.
Ак чолдуг Шагаам
Шагның чаагай эргилдези
Шагаа хүнү чаа чылда,
Сүзүглээниң чүү-даа чүве
Чүмү-биле арыг, ак боор.
Аяс дээр-даа ак-көк өңнүг
Аал-чурт-даа ак хар хептиг,
Амырлажып чолукшуурда,
Ак кадаан солчуп сунар.
Чаламага агын баглаар.
