Эң-не баштайгы тыва херээжен шүлүкчү, ыраажы, тоолчу, алгышчы Донгак Барыкаан 1898 ч. сентябрь 23-те Таңды-Тывазының Даа кожууннуң Хөндергей сумузунда, Бедик-Хавак баарынга, арат Доңгак Хуралбайның өг-бүлезинге төрүттүнген. Адазының угу-дөзү черле Хөндергей чурттуг Доңгактарның аймаа турган. Авазының алыс чурту Чыргакы, аңаа чурттап чораан, Ооржактар болур. Авазының адын Ооржак Бора-Хөө дээр турган. Барыкаан он ийи харлап чорда, авазы бергедеп божааш, чок апарган. Бичии Барыкаан өскүс амыдыралдың кадыг-бергезин көрүп, улустуң айбызын кылып, хоюн кадаржып, идик-хепти быжып, даарап, угулзалап кылгаш, эктинге кедер хепти, хырнын тоттуруптар чемни боду-ла тыптар апарган.

Барыкаанның чоок төрели Доңгак Араалчының оглу Балчын моол болгаш төвүт бижикти шыырак билир кижи чораан. Барыкаан тыва чоннуң бурунгу төөгүзүн үжүк-бижиктиг акызындан өөренип, билген бооп турар. 17 харлыында моол бижикти боду өөренгеш, улаштыр чаа тыва бижикке өөренген. Ол тыва, моол дылдар аразынга очулдурукчулай-даа бээр. Чыыш болган черлерге тыва улустуң аас чогаалының янзы-бүрү хевирлеринге үлегерлээн ырыларны күүседип, тоолдарны ыдып, алгыш-йөрээлдерни салып, чоннуң чаагай чаңчылдарында кижизидикчи утка-шынарлар барын өөренип, аныяк салгалга үлегер-чижек кылдыр дамчыдып берип чораан.

1929 ч. чедир тыва литературага херээжен чогаалчылар билдинмес турган. Ол болза, Тывага 20 вектиң эгезинге чедир херээжен чоннуң эргези эвээш, амыдыралдың кайы-даа адырларынга киржир эргези чок турганын көргүзүп турар. 1911-12 чылдарның соонда, 1921 ч. Тыва Арат Республика тургустунганда, кыс кижиниң эргезин эр улус-биле дөмейлеп, кижилерниң дең эргезин болдурган. Донгак Барыкаан 1920 чылдарның ортан үезинден эгелээш, шүлүктерни чогаадып эгелээн. 1929 ч. март 30-де моол дыл кырынга үнүп турган «Үнэн» солунга ооң «Марттың сези» деп шүлүү парлаттынып, чогаалдың чырык хүнү болгаш чылыг чазы бооп бодараан.

Тыва бижик тывылганда ол шүлүктерин «Шын» солунга болгаш «Революцияның херели» сеткүүлге парлаткылаан. Барыкаан Таңды-Тывазынга өөскээн хувискаалга идепкейлиг киришкен болгаш Хөндергейге херээженнер эвилелин, дараазында Тыва Арат Республиканың Намының Төп Хораазының чанында Бүгү-Тыва херээженнер килдизиниң бирги даргазы апарган. 1925 ч. Хувискаалчы Намның Төп Комитет кежигүнүнге соңгуткан. Хөндергей «Кызыл тараачын» колхозту тургузарынга болгаш чечектелип сайзыраарынга Барыкаан эң идепкейлиг киришкен. Хөндергейге бир-ле дугаар тургустунган хаван фермазының эргелекчизи Барыкаан угбай болган. Ол чылдардан эгелээш, Ыраажы-Хемниң чону хаван азыраар апарган. Картофель болгаш капуста тарып өстүрерин саналдап үндүрген кижи база ол.

Тываның улустуң чогаалчызы, чаяан-салымныг этнограф Монгуш Борахович Кенин-Лопсанның сактыышкынындан: «Барыкаан кара аныяандан тура тыва болгаш моол дылдарны суг билир турган. Улустуң тывызыктарын, үлегер чугааларын, ырыларын Барыкаан бирде тывалап, бирде моолдап чугаалаар чораан. Куда дүшкен черге Барыкаан Доңгакты албан чалаар, чап-чаа чаңгыс өгге одун салган аныяктарга алгыш-йөрээлин алганып, ыдар база ашакка баар уругнуң ак энчээн аңаа Хөндергей чону албан салдыртып аар чораан. Үш харлаан уругнуң бажын кыргаан черге хамыкты мурнай Барыкаанны келдиртир.

Чуртталгазының сөөлгγ чылдарын Барыкаан Донгак хоозураан суур Хөндергейге чурттап эрткен. Аныяк ыраажыларның бөлүүн эвилелдеп алгаш, эрги клубка чыглып келген кижилерге бараалгадыр турган. Моолдан аалчылар келирге, Хөндергей суурнуң артып калган чурттакчылары клубка чыглып келир, Барыкаан хелемечилеп бээр турган, улуг концерттиң түңнели кылдыр тывалап, моолдап ырлар ырлагылап бараалгаар. Чыылган кижилерни хөгледир дээш, даап чогаатканы каттырынчыг чугааларны төөгүп бээр турган...».

Тыва чоннуң чечен чогаалының «кырган-авазы», изекчизи Барыкаан Хуралбаевна Доңгак азы Доңгак Хуралбай уруу Барыкаан 1975 ч. 7 ай 12-де өскен төрээн кавай болган чери Хөндергей суурга мөчээн.

Ооң чырык ады, кылган ажыл-херээ Тываның төөгүзүнге, тыва литературага балалбас исти артырган.

Марттың сези

Марттың сези магалыг хүн,

Марттың сези уттундурбас.

Туманга дуглаткан херээженнер

Даарта хүннү билбейн чораанывысты

Маадыр чорукче кирип турда,

База катап сактып көрээл.

Эрги шагның эдилелинге

Элегдеп чораан херээженнер

Эрчимниг хувискаал чарлыы-биле

Эрге-шөлээвис мөңгередир

Эгиир шагда чыргап чуртаал.

Бүргег караңгаа дуй туттургаш,

Бүдүүлүк чораан хережээннер

Бүрүн эргени тып алдывыс.

Улус төрениң херээнге

Бүрүн киржип турарывыс

Ужурлуг-дур, магалыг-дыр.

Октябрьның ачызында,

Октябрьның күжү-биле

Бүрүн эрге тыпканывыс

Бүзүрелдиг хөгжүдээли.

Чөөн чүктүң херээженнери

Чөвүн угаап таныштыраал.

Каргыс холга аспактаткаш,

Караңгыда чораан бистер,

Куду хөөкүй ава бистер

Хувискаалдың чырыы-биле

Базымчадан чарылдывыс –

Магалыг-дыр, өөрүнчүг-дүр.

 

1929 чылдың март 1 чаазы. (Д. Барыкаан)

 

Материалды И. Ооржак белеткээн.