Тиилелгениң
75 чылы
Хоругдаткан
номнуң 50-ги чазы
Бистиң төөгүвүсте номнар, номнарда төөгүвүс…1970
чылда Тываның
ном
үндүрер
чери ССРЭ-ниң журналистер эвилелиниң кежигүнү
турган Оюн Тармаевич Кодур-оолдуң «Эки турачылар мурнуку одуругда» деп документалдыг
тоожузун чырыкче үнер кылдыр парлап, доозуп каан турган. Ол ном Ада-чурттуң
Улуг дайынынга киришкен тывалар дугайында тыва дылда бижиттинген баштайгы
документалдыг тоожу чогаал.
Чогаалдың
аннотациязында бижээни-биле: «Номда аныяк журналистиң дөрт чыл дургузунда
истеп, сураглап чорааш тыпканы, дайын киржикчилериниң сактыышкыннары, чуруктары
кирген… Маргылдаалыг фактыларны тодарадырда, автор оларны архив
документилеринге бүрүн үндезилээн. Ооң-биле кады автор ук
чогаалды бижиирде, мооң мурнунда бүгүдеге
билдингир турган фактыларны катаптавазын оралдашкан».
Оруунга
ында-хаая
таваржып
турган машиналар дозуп, чамдык черлерже чадаг чедип, Тываны эргий кезээш, ужуражып
четтигипкен кижилериниң солун чугааларын, мооң мурнунда каяа-даа парлаттынмаан материалдарны,
чуруктарны, сактыышкыннарны, чагааларны журналист бо номунда киирген. Номчуттунгур
арыг чараш тыва дылдыг, кайгамчык улуг ажылдың түңнелинде бижиттинген бо чогаал номчукчуларга четпейн, хоругдалга таварышканы
хомуданчыг. Ном үш
улуг эгеден «Тываны эргий», «Төрээн чурт дээш», «Ырак-узак үнүүшкүннер» болгаш ол эгелерниң иштинде улуг-биче
хемчээлдиг элээн каш кезектерден
тургустунган.
«Төрээн чурт дээш» деп ийиги эгениң «Аът
кырынга бир ай ажыр» деп кезээнден каш одуруг: «1967
чылдың чазынында тыва эки турачыларның дайынчы херектерин истеп-сураглап,
Москва чоогунда Подольск хоорайга четкеш келдим. Ында ССРЭ-ниң Камгалал
министерствозунуң архиви бар. Ынаар баарының мурнунда Тывада чурттап, ажылдап
турар 30 шаа эки турачылар-биле хөөрежип четтигипкен мен. Оларның сактыышкыннары
кончуг үнелиг,
ынчалза-даа чамдык кол-кол фактылар уттундурган болур ийикпе, азы өскертине
берген апаар таварылгалар хөй. Ынчангаш ниити дүрүм
ёзугаар эки турачыларның сактыышкыннарын үнелеп көрбүшаан, оларның дайынчы амыдыралын көргүзерде,
төөгүнүң документилерин кол өзек кылдым. Мооң
мурнунда эгеде эки турачыларывысты Белоруссияның Снегиревка суурунга чедирип
каан болгай бис. Ам оларның оон ыңайгы оруун эдерээли». Уйгу-дыжын
харамнанмайн, улуг чурттуң хоорайларын кезип, каш чыл дургузунда тыва эки
турачыларның изин эдерип, оларны билир чораан ийи-чаңгыс кижилерни дилеп чорааш, ужуражып, билип
алган чүүлдерин
бо хоругдаткан номунда журналист арттырып каан.
«Ырак-узак үнүүшкүннер» деп үшкү эгеден «База катап Саян ажыр» деп кезекте
бижип турары-биле: «1968-1969
чылдарда Москваже ийи удаа чорааш келдим. Баштайгы үнүүшкүннүң
сорулгазы – тыва эки турачы отрядтың командири капитан Кечил-оолдуң дайын үезинде фронтуга кылып чораан хүн демдеглелдерин тывары болгаш тываларның
чораан полугунуң, дивизиязының, аъттыг-шериг каттыжыышкынының командирлеринге
ужуражыры…»
Оюн
Тармаевичиниң билип алганы-биле: «1945 чылдың баштайгы чартыында капитан
Кечил-оол фронтуга кылып чораан хүн
демдеглелдерин бодунуң штаб-биле харылзаачызы чораан Седен-оолга берип каан. Хүн демдеглелдерин номчааш, дедир эгидип
бээр деп турда, 1945 чылдың июнь 10-да капитан Кечил-оол өлген… Чер чоруур
апаргаш,
Седен-оол
ону Москва хоорайда бир таныжының бажыңынга каапкан болган…» Хүн демдеглелдериниң оон ыңайгы салымының
дугайында истелге ажылын (ужурашкан улузунуң адын,
фамилиязын, чедип чораан хоорайларын,
кудумчуларын, кирген бажың бүрүзүнүң дугаарын ) журналист бо номунда тодаргай
бижээн.
Номнуң төнчүзүнде
Оюн Тармаевичиниң сөөлгү
сөстери мындыг: «Бир эвес менден «Бо номну бижиирде, кайы эге силерниң эң хөй үеңерни эжелээнил?» – деп айтырар болза, боданмайн-даа, «Ада-чурттуң Улуг дайынынга чораан
тываларның ат-сывын тодарадып тывары» – деп харыылаар мен. Ол шын. Чүге дээрге ону тодарадыры нарын болгаш
берге. Архив документилери болгаш ам бистиң аравыста чурттап чоруур эки
турачыларның сактыышкыннары – идегелдиг
өңнүктер,
ынчалза-даа оларның кайызы-даа дайынга чораан тываларның санын тодарадып
шыдавас болган. Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип чораан фронтучуларның дайынчы
намдарында билдинмес айтырыглар ам-даа арбын болган ужурунда, оларның дугайында
документалдыг тоожумну төнген деп шыдавас-тыр мен». 1965-1969 чч.
Кызыл–Москва–Ровно–Кызыл.
5000 экземпляр тиражтыг парлаттынган бо
ном ховар чуруктарлыг болгаш 90 арынныг. Кандыг чылдагаан ужурундан
номчукчуларга четпейн узуткаттына бергени билдинмес. Авторга кайы-хире улуг согуушкун болганын бодаарга, дыка
берге. Номну узуткаар хире ында бичии-даа сезинчиг одуруглар чогун эскерип болур.
Эки турачылар дугайында тыва дылда баштайгы документалдыг чогаалывыс салымы
мындыг. Журналист авторнуң болгаш бо чогаалдың дугайында «билдинмес айтырыглар ам-даа
арбын болгаш тоожумну төнген деп шыдавас мен» – деп О.Т. Кодур-оолдуң эпилогта сөөлгү сөстери-биле 50
чыл бурунгаар Улуг тиилелгениң 25 чыл оюнга тураскаадып бижээн ховар талантылыг
аныяк журналистиң хоругдаткан номундан каш одуругларны номчукчуларга бараалгаттывыс.
Зоя
Монгуш, тураскаал номнар секторунда библиограф.
